Το χιόνι των Αγράφων
μυθιστόρημα
Παναγιώτης Χατζημωυσιάδης
εκδόσεις Κίχλη
η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Fractal
στη στήλη ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΜΕ 500 ΛΕΞΕΙΣ
Οι σπουδαίοι ελάσσονες και η προσωπική κάθαρση
(μικρό σχόλιο σε ένα σημαντικό βιβλίο)
Ο Παναγιώτης Χατζημωυσιάδης έχει δείξει στα γραπτά του πως δεν φοβάται το τραύμα, ίσα ίσα προκλητικά το ερευνά, το αναπλάθει μέσα του, το κοιτάζει κατάματα, συμφιλιώνεται μαζί του σε μια σχέση αμφίδρομη: αυτός και η γραφή, σε μια αντίστιξη που αποκαλύπτει τόσο τη δυναμική των λέξεων όσο και την αντοχή του να μπορεί να δέχεται σε διαρκή ανανέωση τα πλήγματα, με την ελπίδα πως αν έρθει η ίαση πάλι μέσω της γραφής θα είναι· ένας κύκλος μέσα στον οποίο βρίσκεται χωρίς να μπορεί μα ούτε και να θέλει από αυτόν να βγει. Η γραφή του ακουμπά σε προσωπικές αποτυπώσεις, είτε αυτό καθίσταται φανερό είτε υποκρύπτεται πίσω από ευφυή και εύστοχη μυθοπλασία. Έτσι, μέσα σε έργα που παραπέμπουν επιφανειακά στη μυθοπλασία υπάρχουν κρυφά περάσματα που οδηγούν στα προσωπικά βιώματα – μια επινοημένη ιστορία επιτρέπει πάντα τη μείξη του αληθινού γεγονότος με το πλασμένο, συνιστώντας από κοινού την έννοια του «λογοτεχνικού ψεύδους», χωρίς να ενδιαφέρει καθόλου ο διαχωρισμός των δύο.
Οι επινοημένες μορφές στο μυθιστόρημα Το χιόνι των Αγράφωνοι απειροπόλεμοι και ανεκπαίδευτοι επίστρατοι που κυνηγημένοι ακολουθούν μια πορεία διαφυγής στη Μακεδονία, θύματα του Εμφυλίου, δεν μπορεί παρά να απεικονίζουν πραγματικά πρόσωπα που ήρθαν και ακούμπησαν στη συνείδηση του συγγραφέα μέσα από διηγήσεις των παλαιότερων για να ενσωματωθούν στη γενικότερη θεώρησή του για τα γεγονότα της εποχής. Έτσι εκπληρώνεται και ένα χρέος, βαθύ και προσωπικό, που μοιάζει να στοιχειώνει κάθε γραφή του Χατζημωυσιάδη, το χρέος απέναντι στην κατακρεουργημένη αλήθεια για την ιστορία του τόπου. Η καθημερινότητα των ηρώων του, η ασημαντότητα των χαρακτήρων για την επίσημη εκδοχή που καταγράφει η ιστορία, ωστόσο η επικέντρωσή του σ’ αυτούς ακριβώς τους σπουδαίους ελάσσονες συνιστά μια κάθαρση, που δεν μπορεί παρά να είναι προσωπική, όπως το σιωπηλό αντάρτικο του ήρωά του: Όλα άλλαζαν γρήγορα, βολικά και τελεσίδικα· όλα εκτός από τη δήλωση, την κομμένη αλυσιδίτσα και τη σιγή του οστεοφυλακίου, που επέμεναν στο δικό τους σιωπηλό αντάρτικο μπροστά στην ύπουλη εξουσία της λήθης, του χρόνου και των αναγκαστικών ή ηθελημένων συνθηκολογήσεων. (σ. 50). Είναι τότε, όμως, που η γραφή ξεφεύγει από το προσωπικό πεδίο και τείνει να αποτυπώσει τα πάθη μιας συλλογικής ιστορίας, να αποκτήσει τις λέξεις της η συλλογική συνείδηση.
Κατ’ εξοχήν πολιτικό πρόσωπο ο Χατζημωυσιάδης, αυτή τη συλλογική συνείδηση υπηρετεί, με την έννοια της πολιτικοποίησης να εισχωρεί ως αντίδραση στα τεκταινόμενα, ως διατύπωση θέσεων, μακριά από δεσμεύσεις και καθοδηγητικές νόρμες. Μια αυθεντική και ειλικρινής φωνή που νιώθει χρέος να μιλήσει κάθε που το ποτάμι φουσκώνει. Το ύφος του λόγου δεν είναι ηχηρό, δεν εντυπωσιάζει με την επεξεργασία των αφηγηματικών τεχνικών· η αξία του έγκειται κυρίως σε ό,τι δεν γράφεται παρά μόνον αφήνεται να υπονοηθεί, σε ό,τι εν σιωπή κραυγάζει για όποιον έχει τις προσλαμβάνουσες για να συμπορευθεί με τον συγγραφέα. Τοποθετείται απέναντι στην πολύπαθη πρόσφατη ιστορία του τόπου, στο δράμα των ηττημένων, με την ήττα, ως μοτίβο στη γραφή του Χατζημωυσιάδη, να παίρνει διάφορες μορφές, άλλοτε ως αντικειμενική απόληξη του αδελφοκτόνου πολέμου, άλλοτε ως διάψευση ενός ολόκληρου ιδεολογικού κόσμου που κατέρρευσε εξομοιώνοντας εχθρούς και οικείους: Αλλά ό,τι έπαθε στον πόλεμο απ’ τους εχθρούς τού έμελλε να το πάθει απ’ τους δικούς του φίλους, ίσως εξαιτίας της πολιτικής του αφέλειας και τη κομματικής του απειρίας, σίγουρα πάντως εξαιτίας της αφοσίωσής του στα στρατιωτικά καθήκοντα, που τον εμπόδιζε να ’χει μάτια κι αυτιά για οτιδήποτε άλλο. (σ. 134).
Το χιόνι των Αγράφων δεν είναι μια ακόμη ιστορία για τον Εμφύλιο, ανάμεσα στις πολλές που έχουν γραφεί και ακόμη θα γράφονται. Είναι ένας φόρος τιμής στα «άγραφα» της ιστορίας, σε όσα δεν χαρίστηκε το «βήμα» να μιλήσουν. Το βιβλίο του Χατζημωυσιάδη, εστιάζοντας στα πιο χαμηλόφωνα της ιστορίας, παίρνει με εύσχημα έμμεσο τρόπο θέση στα γεγονότα. Θέση πολιτική, που επιτρέπει να ακουστούν μέσα της εκείνες οι φωνές που αλλιώς θα έμεναν εσαεί βουβές.
Διώνη Δημητριαδου
