Τι κοινό έχουν οι τέσσερις (εκτός από τις συνδετικές, δηλαδή) λέξεις του τίτλου; Ίσως δεν έπρεπε να βάλω το μπορντό, παραείναι εύκολο: και οι τέσσερις λέξεις προέρχονται από τοπωνύμια.
Παλιά είχαμε δημοσιεύσει ένα άρθρο για ουσιαστικά που έχουν παραχθεί από κύρια ονόματα, στο σημερινό θα δούμε ένα ειδικότερο θέμα: ουσιαστικά που προέρχονται από τοπωνύμια, κυρίως από ονόματα πόλεων και περιοχών.
Την ιδέα την πήρα από μια πρόσφατη δημοσίευση του καθηγητή Γ. Μπαμπινιώτη στο Φέισμπουκ. Αντλώντας υλικό από το πρόσφατο Λεξικό κυρίων ονομάτων (το έχουμε παρουσιάσει) ο καθηγητής δημοσίευσε ένα πλαίσιο κι ένα συνοδευτικό κείμενο με «αντικείμενα που το όνομά τους προέρχεται από τοπωνύμια».
Το πλαίσιο το βλέπετε αριστερά, ενώ το συνοδευτικό κείμενο, που θα το παραθέσω, είναι μεταφορά (κόπι-πάστε, αν πρόσεξα καλά) μιας ενότητας του Λεξικού -όπως είχα γράψει, το λεξικό εκτός από τα αλφαβητικά λήμματα έχει και 114 θεματικές ενότητες, που είναι τερπνό ανάγνωσμα και θα μπορούσαν να αποτελέσουν άρθρο του ιστολογίου.
Πριν προχωρήσω, ένα μικρό κουίζ. Το κείμενο του πλαισίου που βλέπετε αριστερά, περιέχει ένα όχι ασήμαντο πραγματολογικό λάθος. Μπορείτε να το βρείτε;
Στο πλαίσιο αναφέρονται 15 «αντικείμενα» που πήραν το όνομά τους από τοπωνύμια (αντικείμενα με την ευρεία έννοια, αφού έχουμε και το χρώμα μπορντό). Στο συνοδευτικό κείμενο του κ. Μπαμπινιώτη, είναι κάπως περισσότερα, 22. Ωστόσο, μπορούμε να συμπληρώσουμε τον κατάλογο -και αυτό θα κάνω ή μάλλον θα το κάνουμε μαζί αφού περιμένω και τα δικά σας σχόλια.
Το συνοδευτικό κείμενο:
ΕΙΝΑΙ ΣΥΝΗΘΙΣΜΕΝΗ η μετωνυμική λειτουργία, σύμφωνα με την οποία ορισμένα κύρια ονόματα μετατρέπονται σε κοινά. Συχνός τρόπος μετωνυμίας είναι η μετατροπή ονομάτων περιοχών όπου παράγεται κάποιο προϊόν σε ονόματα των ίδιων των προϊόντων.
Μερικές ενδιαφέρουσες λέξεις που προήλθαν από τοπωνύμια έχουν την αφετηρία τους στα αρχαία χρόνια.
Από το τοπωνύμιο Πέργαμος προήλθε η λέξη περγαμηνή. Προέρχεται συγκεκριμένα από την ελληνιστική φράση περγαμηνὴ τέχνη / μεμβράνη, η οποία αναφερόταν στην τεχνική κατεργασίας τού δέρματος αιγοπροβάτων που αναπτύχθηκε στην Πέργαμο τον 4ο-3ο αιώνα π.Χ., προκειμένου να αντικατασταθεί ο σπάνιος και εύθρυπτος πάπυρος ως υλικό γραφής. Από το αρχαίο Μάγνης, -ητος (της Μαγνησίας) και την αρχαία περίφραση Μαγνῆτις (λίθος) (ἡ) προήλθε η ελληνιστική λέξη μαγνήτης, καθώς ήδη από την αρχαιότητα ήταν γνωστή η σύνδεση τού μαγνήτη με την εν λόγω περιοχή (χωρίς όμως τεκμηριωμένη ερμηνεία). Το όνομα Βερενίκη τής πόλης τής Κυρηναϊκής (η σημερινή Βεγγάζη) έδωσε το ελληνιστικό βερενίκιον «νίτρο αρίστης ποιότητας» (που παραγόταν εκεί), από όπου προήλθε το σημερινό βερνίκι. Από το όνομα τού νησιού Κίμωλος έλαβε το όνομά της ήδη στην αρχαιότητα η κιμωλία, επειδή εκεί βρέθηκε τέτοιου τύπου πέτρωμα. Η γάζα προήλθε από την πόλη Γάζα (εβραϊκό ‘Az(z)a), όπου παρασκευαζόταν (από βαμβάκι ή λινάρι) το συγκεκριμένο προϊόν.
Στις νεότερες εποχές προέκυψαν αρκετές μετωνυμικές χρήσεις που συνδέονται με σύγχρονα εμπορικά προϊόντα. Σημαντική κατηγορία τέτοιων προϊόντων είναι τα ποτά. Το κονιάκ προήλθε από το όνομα τής γαλλικής πόλης Cognac (λατινικό Comniacum), όπου από τον 18ο αιώνα υπάρχουν αποστακτήρια τού φερώνυμου οινοπνευματώδους ποτού. Στη γαλλική Καμπανία (γαλλικό Champagne) οφείλει την ονομασία του το είδος τού αφρώδους οίνου που παράγεται εκεί και που σήμερα είναι γνωστός ως σαμπάνια. Επίσης, από το Μπορντό τής Γαλλίας (γαλλικό Bordeaux), όπου παράγεται κρασί με χαρακτηριστικό βαθύ κόκκινο χρώμα (παρόμοιο με βυσσινί), ονομάστηκε μπορντό και το εν λόγω χρώμα.
Πολλά είδη υφασμάτων πήραν το όνομά τους από την περιοχή όπου παράγονται: η οργαντίνα (λεπτό και διαφανές βαμβακερό ή μεταξωτό ύφασμα) από την Urgench τού Ουζμπεκιστάν, η μπουχάρα (χειροποίητο χαλί δαπέδου) από τη Bukhara τού Ουζμπεκιστάν, το λαχούρι (διακοσμητικό μοτίβο υφάσματος, αρχικά το ίδιο το λεπτό μεταξωτό ύφασμα με τέτοιο μοτίβο) από την πόλη Λαχώρη τού Πακιστάν, που παρήγε τέτοια υφάσματα, η μουσελίνα (λεπτό, διαφανές ύφασμα, που κατασκευάζεται από ψιλά νήματα μαλλιού, βαμβακιού ή μεταξιού) από την πόλη Μοσούλη τού Β. Ιράκ. Το γαϊτάνι (λεπτό κορδόνι ως διακοσμητικό φορέματος) ίσως είναι το επίθετο Γαϊετανόν, από το όνομα τής ιταλικής πόλης Γκαέτα (πβ. το λατινικό gaitanum linum «λινό ύφασμα των Γαϊετανών»), ενώ η βελέντζα, είδος κουβέρτας, προήλθε από το ιταλικό (coperta da) Valenza («μάλλινη κουβέρτα από τη Βαλένθια»). Από ονόματα πόλεων ονομάστηκαν και είδη τυριών, όπως η παρμεζάνα (από το ιταλικό Parmigiano, επίθετο τής ιταλικής πόλης Πάρμα), η γραβιέρα (από την ελβετική πόλη Gruyère) και το ροκφόρ (από τη γαλλική πόλη Roquefort).
Άλλα αντικείμενα που πήραν το όνομά τους από τόπους είναι: το λαντό «παλιά ιππήλατη, κλειστή άμαξα» (από το όνομα τής γερμανικής πόλης Landau), το κουρασάνι «μείγμα άμμου και τριμμένης κεράμου, είδος αμμοκονιάματος» (από την περσική πόλη Khorasan), η νταμιτζάνα (κατά μία εκδοχή, από την περσική πόλη Damaġān), η μπαγιονέτα «ξιφολόγχη – (αργότερα) είδος λαμπτήρα» (από την πόλη Bayonne τής ΝΔ. Γαλλίας, όπου πρωτοκατασκευάστηκε η ξιφολόγχη). Από τη Μαδέρα, σύμπλεγμα νησιών στον Α. Ατλαντικό Ωκεανό δυτικά τού Μαρόκου, προήλθε ο τύπος δυνατού κρασιού με αυτή την ονομασία. Τέλος, η κολόνια συνδέεται με την Κολωνία. Το 1704 ο Giovanni Paolo Feminis, Ιταλός μετανάστης στην Κολωνία, παρασκεύασε εκεί ένα άρωμα που αποκλήθηκε «νερό τής Κολωνίας» (γαλλικό (eau de) Cologne, από όπου αποσπάστηκε η λέξη cologne > κολόνια, που δηλώνει γενικά κάθε άρωμα).
Όλες οι εξηγήσεις που δίνονται στο παραπάνω κείμενο είναι σωστές, αν και σε μερικές περιπτώσεις θα χρειαζόταν περισσότερη ανάπτυξη -ας πούμε, η οργαντίνα προήλθε από παλαιό ιταλικό organtina, από γαλλ. organdi, το οποίο ανάγεται στο όνομα της πόλης που σήμερα ανήκει στο Ουζμπεκιστάν, ενώ υπάρχει και παράλληλος τύπος οργάντζα, από ιταλ. organza, από το ίδιο τοπωνύμιο. Και οπωσδήποτε εκπλήσσουν αυτά τα ταξίδια και τέρπουν -ας πούμε, ένα ύφασμα τυπικά βαλκανικό, η βελέντζα, να έχει όνομα που ανάγεται στην ιβηρική χερσόνησο, τη Βαλένθια.
Πριν προχωρήσω, να το πάρει το ποτάμι. Το πραγματολογικό λάθος στο πλαίσιο είναι ότι η Καμπανία, από την οποία προήλθε το όνομα της σαμπάνιας, δεν είναι «πόλη» της Γαλλίας αλλά εκτεταμένη περιοχή, η Champagne. Το λάθος δεν υπάρχει στο κείμενο του λεξικού, μόνο στο χρωματιστό πλαίσιο της ανάρτησης στο FB. Για την προέλευση της σαμπάνιας έχουμε γράψει άρθρο.
Και ξεκινάμε τη συμπλήρωση ακριβώς με αυτή τη ρίζα, αφού από μιαν άλλη Campania, την περιοχή της Ιταλίας που έχει μεγαλύτερη πόλη τη Νάπολη, ονομάστηκε vasa campana και αργότερα campana το χάλκινο σήμαντρο των χριστιανικών εκκλησιών, δηλαδή η καμπάνα. (Καμπανία υπάρχει και στη Μακεδονία, εξού και ο Καμπανιακός Χαλάστρας, αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία).
Η λέξη του τίτλου, λιμουζίνα, δεν υπάρχει στον κατάλογο του κ. Μπαμπινιώτη, ας την προσθέσουμε. Ανάγεται στη γαλλική πόλη Λιμόζ (Limoges), που είναι επίσης γνωστή για τις πορσελάνες της (και τα κουτιά λιμόζ), και αρχικά είχε ονομαστεί έτσι ένα είδος άμαξας.
Η μαγιονέζα μάλλον ανάγεται στο λιμάνι Mahon της Μινόρκας, mahonnaise και mayonnaise, αλλά υπάρχουν κάποια κενά στην ιστορία.
Προχωρώντας σε υφάσματα και ενδύματα, το τζιν, (αυτό που φοράμε, όχι αυτό που πίνουμε) προέρχεται από τη Γένοβα της Ιταλίας. Aρχικά δήλωνε ένα είδος χοντρού βαμβακερού υφάσματος, που ονομαζόταν Gene fustian, μέσω γαλλικών, ύφασμα απο τη Γένοβα (από αυτή τη λέξη fustian είναι και το φουστάνι). Αλλά και το ντενίμ, που είναι είδος τζιν ή κάτι τέτοιο, προέρχεται από τη νότια γαλλική πόλη Nîmes, και είναι συγκοπή από το serge de Nîmes -αρχικά δήλωνε ένα ύφασμα σερζ (ακατέργαστο μεταξωτό) αλλά μετά έφτασε να σημαίνει χοντρό βαμβακερό ύφασμα.
Οι βερμoύδες είναι λέξη μεταπoλεμική, όταν μετά τις στερήσεις τoυ πoλέμoυ oι εύπoρoι αμερικανoί άρχισαν πάλι να κατακλύζoυν τα νησιά Βερμoύδες για τις διακοπές τους, φoρώντας πoλύχρωμα μακριά σoρτς. Η ιστoρία τoυ μπικίνι πάλι, ξεκίνησε τoν Ioύνιo τoυ 1946 όταν oι αμερικανoί έκαναν την πρώτη δoκιμή ατoμικής βόμβας στα oμώνυμα νησιά τoυ Ειρηνικoύ: δέκα μέρες αργότερα, o Γάλλoς Ρεάρ κατoχύρωσε εμπoρικά τo όνoμα για τo (τότε) εκρηκτικά απoκαλυπτικό γυναικείo μπανιερό, και η λέξη πoλύ σύντoμα έγινε διεθνής. Όσο για τη γραβάτα έρχεται από τα Βαλκάνια: τoν 17o αιώνα, oι Κρoάτες μισθoφόρoι συνήθιζαν να φoρoύν γύρω από τo λαιμό ένα φoυλάρι πoυ έκανε μεγάλη εντύπωση (έχουμε γράψει άρθρο).
Η καρμανιόλα είναι τόσο ένας χορός όσο και η λαιμητόμος, η γκιλοτίνα (αν θυμάμαι καλά, ο παλιός μας φίλος ο Αλφρέδος εκνευριζόταν με το μπέρδεμα αυτό και θεωρούσε λάθος να λέμε καρμανιόλα τη λαιμητόμο). Προέρχεται από μια ιταλική πόλη της Τοσκάνης (Carmagnola) που έδωσε το όνομά της σ’ ένα είδος χωριάτικου σακακιού, το οποίο φορούσαν οι πιεμοντέζοι εργάτες στις γιορτές. Οι εργάτες μετανάστευσαν στη Γαλλία, και μαζί και η λέξη. Και στις γιορτές χόρευαν, και ένας από τους χορούς αυτούς ονομάστηκε χορός της καρμανιόλας –στα χρόνια της επαναστατικής τρομοκρατίας, χόρευαν τον χορό αυτόν ενώ ο δήμιος αποκεφάλιζε τους πλούσιους και διάσημους στη γκιλοτίνα, που ονομάστηκε καρμανιόλα κι αυτή.
Ένα τοπωνύμιο μπορεί να έχει δώσει περισσότερα από ένα ονόματα αντικειμένων. Η Δαμασκός έδωσε: το δαμάσκηνο, το δαμασκί σπαθί (ή διμισκί παλιότερα), και το δαμάσκο ύφασμα. Αναρωτιέμαι αν υπάρχει άλλη περίπτωση και απαντώ αμέσως ότι υπάρχει:
Τα βεγγαλικά, αλλά και το μπανγκαλόου, ανάγονται στο τοπωνύμιο Βεγγάλη (δείτε το άρθρο μας).
Οι λέξεις που είδαμε ως τώρα είναι οι περισσότερες δάνεια. Μπορούμε όμως να προσθέσουμε και μερικές ακόμα από αρχαία ελληνικά τοπωνύμια: ο πακτωλός χρημάτων πήρε το όνομά του από έναν ποταμό της Λυδίας, τον Πακτωλό, που έφερνε ψήγματα χρυσού. Εκεί κοντά κι ο άλλος ποταμός, ο Μαίανδρος, που η στριφογυριστή του κοίτη έδωσε τ’ όνομά του στο ομώνυμο διακοσμητικό σχήμα, τον μαίανδρο. Και από τους Σόλους, την πόλη της Κιλικίας που οι κάτοικοί της μιλούσαν άγαρμπα ελληνικά, έχουμε τον σολοικισμό. Να βάλουμε και τον αβδηριτισμό ή πάμε μακριά μια και τα δύο τελευταία σαφώς δεν είναι αντικείμενα;
Κι ένα ελληνικό αλλά όχι αρχαίο. Η μαλαγουζιά, η ποικιλία σταφυλιών και το κρασί, ανάγεται στη Μονεμβασιά, όπως και η αντίστοιχη μεσαιωνική λέξη μαλβάζια και άλλες διεθνείς -κάποτε θα γράψουμε άρθρο.
Μπορώ να συνεχίσω για πολλή ώρα ακόμα αλλά δεν το κάνω αφενός επειδή ήδη το άρθρο παραμάκρυνε και αφετέρου διότι θέλω να αφήσω χώρο για δικά σας σχόλια, που θα εμπλουτίσουν πολύ περισσότερο τον κατάλογο. Σας περιμένω, κερνάω σαμπάνια στη λιμουζίνα!
