Ως γνωστόν, το ιστολόγιο ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τη μετάφραση (έτσι βγάζουμε το ψωμί μας άλλωστε). Η φίλη μας η Μαρία είχε την καλή ιδέα να πληκτρολογήσει μερικά αποσπάσματα από το βιβλίο της Nataly Kelly και του Jost Zetzsche (όπως κι αν προφέρεται) «Για να μην είμαστε χαμένοι στη μετάφραση» (Πεδίο, 2017, αγγλικός τίτλος Found in Translation) σε μετάφραση-προσαρμογή της Ελένης Τζιάφα, ένα βιβλίο αφιερωμένο στους απανταχού στον κόσμο μεταφραστές και διερμηνείς. Ο τίτλος του βιβλίου κάνει βέβαια λογοπαίγνιο με τον τίτλο της ταινίας Lost in Translation της Σοφίας Κόπολα, που έχει γίνει παροιμιώδης στα ελληνικά (Χαμένοι στη μετάφραση) και νομίζω ότι ο ελληνικός τίτλος του βιβλίου είναι πετυχημένος κι ας μην (ή μάλλον: ακριβώς επειδή δεν) ακολουθεί κατά λέξη τον αγγλικό.
Μια και βρισκόμαστε στη Μεγάλη Βδομάδα, θα ξεκινήσω σήμερα με αποσπάσματα από το τέταρτο κεφάλαιο του βιβλίου (Μετάφραση, λογοτεχνία και θρησκεία) και ειδικότερα από το δεύτερο μέρος του κεφαλαίου, που μιλάει για μεταφράσεις θρησκευτικών κειμένων. Επειδή το βιβλίο κυκλοφορεί, δεν θελήσαμε να αναδημοσιεύσουμε ολόκληρο το κεφάλαιο, ούτε καν το μισό κεφάλαιο -να προσφερθεί μια γεύση μόνο. Γι’ αυτό εδώ αναδημοσιεύουμε τρεις ενότητες από το τέταρτο κεφάλαιο και στο τέλος αναφέρω μερικά ενδιαφέροντα στοιχεία από μιαν άλλη ενότητα. Επίσης, η εδώ αναδημοσίευση δεν αναπαράγει τις εβραϊκές και κινέζικες λέξεις που βεβαίως υπάρχουν στο βιβλίο -ένας ακόμα λόγος να αγοράσετε το βιβλίο.
Μετάφραση και θρησκεία
Ανακαλύπτοντας τον Ιησού (και τον Θεό) στα κινέζικα
Υπάρχει μια συνεχής άτυπη δυσκολία στον κόσμο της μετάφρασης. Η εύκολη πλευρά αρχίζει με την εύρεση λέξεων για τα απτά πράγματα που μας περιβάλλουν, τα φυσικά αντικείμενα που μπορούμε να δούμε και να ακούσουμε και να αγγίξουμε, αυτές τις λέξεις του βασικού λεξιλογίου που μαθαίνουμε, όταν ξεκινάμε την εκμάθηση μιας γλώσσας. Καθώς οι λέξεις και οι ιδέες γίνονται πιο περίπλοκες και αφηρημένες, η μετάφραση γίνεται κι αυτή με τη σειρά της πιο δύσκολη. Η μεταφορά θρησκευτικών κειμένων σε άλλη γλώσσα μπορεί να είναι ένα πραγματικό ναρκοπέδιο.
Για παράδειγμα οι νεστοριανοί ήταν μια χριστιανική ομάδα που κηρύχθηκε αιρετική από την παλαιοχριστιανική εκκλησία. Στις αρχές του 7ου αιώνα, όταν οι νεστοριανοί ιεραπόστολοι πήγαν από την Περσία στην Κίνα, αμέσως μετά την πρώτη εγκατάστασή τους άρχισαν να μεταφράζουν και να συγγράφουν κείμενα στα κινέζικα. Ποιο ήταν το πρόβλημα; Δεν βρίσκονταν εκεί αρκετό καιρό, για να κατανοούν πλήρως την κινεζική γλώσσα. Χρειάζονταν βοήθεια, οπότε τους φάνηκε λογικό να ζητήσουν τη συνδρομή βουδιστών μοναχών, οι οποίοι είχαν μεγάλη εμπειρία στη θρησκευτική ορολογία.
Αλλά οι νεστοριανοί ιεραπόστολοι προφανώς δεν συνειδητοποίησαν ότι οι βουδιστές βοηθοί τους θα μετέφεραν βασικής σημασίας χριστιανικά μηνύματα χρησιμοποιώντας όρους που συνδέονται άρρηκτα με τον Βουδισμό. Για παράδειγμα, οι βουδιστές μετέφρασαν τη λέξη Θεός χρησιμοποιώντας τη λέξη fo, που είναι ο κινεζικός όρος για τον Βούδα. Παρομοίως για τον όρο οπαδός του χριστιανισμού χρησιμοποίησαν τη λέξη aluohan, που σημαίνει «βουδιστής πνευματικός». Ακόμη μεγαλύτερο μπέρδεμα – ή μπορεί και ξεκαθάρισμα – προκαλεί το γεγονός ότι οι κινεζικοί όροι είναι φωνητικές μεταγραφές πρωτότυπων όρων στα σανσκριτικά για τον Βούδα και τη λέξη Arhat.[1]
Οι νεστοριανοί χριστιανοί θα μπορούσαν να θεωρήσουν αυτές τις κακές μεταφράσεις ειλικρινείς προσπάθειες εύρεσης πνευματικών λέξεων για την απόδοση πνευματικών ζητημάτων αλλά η μεταγραφή του ονόματος Ιησούς φανέρωνε κάποια αίσθηση χιούμορ, αν όχι μια απόπειρα σαμποτάζ. Λόγω της σχετικής σπανιότητας των συλλαβών που είναι διαθέσιμες στα κινέζικα, είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθούν πολλοί διαφορετικοί χαρακτήρες (καθένας από τους οποίους αποδίδει την ίδια ομόηχη συλλαβή), για να μεταγραφεί φωνητικά μία και μόνο λέξη. Επειδή υπάρχουν τόσο πολλοί χαρακτήρες από τους οποίους μπορεί να επιλέξει κανείς, ένας μεταφραστής προσπαθεί συνήθως να βρει χαρακτήρες με περιγραφικό ή θετικό νόημα. Αλλά η λέξη που οι βουδιστές μεταφραστές επέλεξαν για τον Ιησού ήταν το yishu, που σημαίνει «να μετακινείς αρουραίους». Η σύγχρονη κινεζική μεταγραφή για τον Ιησού, Yesu, είναι πιο έξυπνη και πιο κατάλληλη. Σύμφωνα με το κινέζικο έθιμο της απόδοσης ονομάτων, η πρώτη συλλαβή της μεταγραφής του Ιησού είναι το οικογενειακό όνομα Ye, το οποίο μοιράζεται ο Yesu με τον κινέζο Ιεχωβά, Yehehua. Το Su, η δεύτερη συλλαβή από το όνομα Yesu στην κινέζικη απόδοση, έχει πολλές έννοιες, μία από τις οποίες είναι η «αναβίωση». Το όνομα λοιπόν αποτελεί ένα λογοπαίγνιο με τον Yesu ως αναστημένο γιο του Θεού, ενώ παράλληλα μεταγράφεται ο ήχος της λέξης Ιησούς.[2]
Δεν έχουν όλες οι μεταφράσεις σημαντικών όρων για τις χριστιανικές έννοιες ένα τόσο καλό αποτέλεσμα όσο η μετάφραση του ονόματος Ιησούς. Μάλιστα, μια μετάφραση του ονόματος του Θεού μπορεί να οδήγησε στον θάνατο είκοσι εκατομμύρια ανθρώπους. Ο εν λόγω μεταφραστής ήταν ένας βρετανός ιεραπόστολος με το όνομα Ρόμπερτ Μόρισον ( Robert Morrison). Χωρίς να το θέλει, η μετάφρασή του επηρέασε το κίνημα του Ουράνιου Βασιλείου των Ταϊπίνγκ, το οποίο έφτασε στο τέλος του το 1864 μετά από δεκατέσσερα χρόνια συγκρούσεων και αιματοχυσίας σε διάφορες επαρχίες. Είναι μια τρομακτική ιστορία των ακούσιων συνεπειών που έχουν στοιχειώσει πολλούς μεταφραστές θρησκευτικών κειμένων.
Ο Μόρισον ολοκλήρωσε την πρώτη μετάφραση της Βίβλου στα κινέζικα το 1822 στην Κίνα. Για την Καινή Διαθήκη ο Μόρισον και οι βοηθοί του, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν Κινέζοι, βασίστηκαν εν μέρει σε μια μετάφραση της Καινής Διαθήκης καθολικής προέλευσης. Αλλά για την Παλαιά Διαθήκη έπρεπε να ξεκινήσουν από το μηδέν. Πολλές αναφορές στο όνομα του Θεού στην Παλαιά Διαθήκη μεταγράφηκαν στα αγγλικά ως Jehovah (Ιεχωβάς). Ο Μόρισον με τη σειρά του το μετέγραψε στα κινέζικα ως Yehuohua και επέλεξε χαρακτήρες που σημαίνουν «γέρος/πατέρας», «φωτιά» και «φωτεινός».
Το 1836 βρέθηκε στα χέρια ενός κινέζου πρώην λόγιου της αυτοκρατορικής αυλής, του Χονγκ Τσιτσουάν (Hong Xiuquan), ένα χριστιανικό φυλλάδιο βασισμένο στη μετάφραση του Μόρισον, το οποίο περιλάμβανε τη λέξη για τον Ιεχωβά. Λίγο αργότερα ο Χονγκ είχε μια εμπειρία ή μάλλον έπαθε έναν νευρικό κλονισμό, τον οποίο θεώρησε όραμα. Στο όραμα είδε έναν άνθρωπο, τον οποίο περιέγραψε ως «έναν σεβάσμιο ηλικιωμένο (κατ’ αντιστοιχία με τη συλλαβή ye, με χρυσή γενειάδα (κατ’ αντιστοιχία με τις συλλαβές huo και hua) και ντυμένο με μαύρο χιτώνα». Αυτή η εικόνα ήταν κατά πάσα πιθανότητα εμπνευσμένη από τη μεταγραφή του ονόματος Ιεχωβάς στην πρώτη πρόταση του φυλλαδίου. Αυτός ο όρος έγινε βασικό κομμάτι της ιδεολογίας των Ταϊπίνγκ – τόσο το όνομα Yehuohua ως προσωπικό όνομα για τον Θεό όσο και το όνομα Ye ως ο «Θεός Πατέρας», που αργότερα εμφανίστηκε στα κείμενα των Ταϊπίνγκ. Πεπεισμένος ότι ήταν ο νεότερος αδερφός του Ιησού, ο Χονγκ ίδρυσε το Ουράνιο Βασίλειο των Ταϊπίνγκ και προκάλεσε μια βίαιη εξέγερση με βάση τις ψευδοχριστιανικές του πεποιθήσεις, η οποία διήρκεσε όλη την επόμενη δεκαετία και τη μισή μεθεπόμενη.[3]
Πόση ευθύνη φέρουν οι πρώτοι μεταφραστές της Βίβλου γι’ αυτή την αιματηρή ιστορική περίοδο; Σίγουρα δεν φταίει κανένας μεταφραστής. Ίσως τα αποτελέσματα να ήταν τα ίδια, ανεξάρτητα από τη λέξη που θα διάλεγαν ο Μόρισον και οι συνεργάτες του. Παρόλο που δεν μπορούμε να καταλήξουμε σε ένα βέβαιο συμπέρασμα, έγινε αντιληπτό ότι το βάρος του φορτίου αυτού ήταν τεράστιο και ίσως εξηγεί τους λόγους για τους οποίους οι συζητήσεις για τη μετάφραση της λέξης Θεός στα κινέζικα συνεχίζονται αμείωτες χωρίς λύση μέχρι και σήμερα. Η συζήτηση σχετικά με τη μετάφραση της προτεσταντικής χριστιανικής έννοιας του Θεού στα κινέζικα ξεκίνησε στις αρχές του 19ου αιώνα και συνεχίστηκε πολύ έντονα στην Κίνα για περίπου έναν αιώνα, στρεφόμενη γύρω από περίπλοκα θεολογικά επιχειρήματα αναφορικά με το αν η λέξη Θεός πρέπει να μεταφραστεί ως Shangdi, που σημαίνει ο Κύριος εν υψίστοις και χρησιμοποιήθηκε στα αρχαία κλασικά κινεζικά, ή ως Shen, που σημαίνει πνεύματα ή θεοί, ένας όρος που δημιουργήθηκε ειδικά για τις χριστιανικές γραφές, χωρίς να φέρει παρά ελάχιστες θρησκευτικές ή πολιτιστικές αποσκευές.
Τα διαφωνούντα μέρη μάχονταν με πάθος για το κατά πόσο ο ιουδαιοχριστιανικός Θεός ήταν ήδη γνωστός στην Κίνα κατά την αρχαιότητα – όπως αποκαλύπτεται στις μυριάδες έννοιες που ενέχει ο όρος Shangdi – ή αν θρησκευτική ιστορία της Κίνας, παρότι έχει κατακλυστεί από πληθώρα όρων θρησκευτικά φορτισμένων, δεν είχε ποτέ εκτεθεί στον μονοθεϊσμό, οπότε ο Θεός χρειαζόταν ένα νέο ξεκίνημα με το Shen. Κοιτώντας μέσα από το πρίσμα της σημερινής εποχής όλα αυτά μπορεί να φαντάζουν ανούσια επιχειρήματα αλλά για τους ιεραπόστολους που εμπλέκονταν σε εκείνες τις συγκρούσεις ήταν ζωτικής σημασίας. Εξάλλου το ζήτημα ήταν εάν οι παραδοσιακές κινέζικες θρησκευτικές πρακτικές έπρεπε να επιδοκιμαστούν ή να καταδικαστούν, αν η νέα θρησκεία στην πραγματικότητα δεν ήταν καινούρια αλλά κάτι που έπρεπε απλώς να αναζωογονηθεί ή ακόμη αν οι ιεραπόστολοι είχαν εξαρχής το δικαίωμα να βρίσκονται στην Κίνα. Εν συντομία, η μετάφραση μίας και μόνο λέξης αποτελούσε πολύ μεγάλη υπόθεση.[4]
Ακόμη και σήμερα μπορεί κανείς να βρει διαφορετικές εκδόσεις Shen και Shangdi της κινεζικής βίβλου αλλά σε αντίθεση με τους ιεραποστόλους και οι δύο όροι ζουν ο ένας πλάι στον άλλο πολύ ειρηνικά. Στην πραγματικότητα πολλοί σύγχρονοι κινέζοι θεολόγοι υποστηρίζουν ότι οι κινέζοι χριστιανοί διαθέτουν το μοναδικό προνόμιο να έχουν και τους δύο όρους, για να εκφράσουν την πολυσχιδή φύση του Θεού. Σύμφωνα με αυτή την άποψη ένας από τους όρους αντιπροσωπεύει την έννοια της θείας εμμένειας (Shen), ενώ ο άλλος αντιπροσωπεύει την υπέρβαση (Shangdi). Για να μην περιπλέξουμε περισσότερο τα θέματα, εδώ εστιάσαμε μόνο στην προτεσταντική παράδοση. Οι καθολικοί είχαν μια παρόμοια συζήτηση και προέβαλαν έναν ακόμη όρο που χρησιμοποιείται στη Βίβλο τω καθολικών σήμερα: tianzhu, που σημαίνει Κύριος ο εν τοις Ουρανοίς.[5]
Αυτές οι ιστορίες φωτίζουν με έναν διαφορετικό και συναρπαστικό τρόπο τον ρόλο του μεταφραστή. Είναι ο μεταφραστής απλώς ένας απρόσωπος και αμερόληπτος μετατροπέας γλωσσών; Απρόσωπος ίσως αλλά σίγουρα όχι αμερόληπτος. Και ασφαλώς δεν είναι απλός μετατροπέας γλωσσών. Οι γλώσσες είναι ζωντανοί οργανισμοί που μπορούν να πάρουν οποιοσδήποτε σχήμα ή μορφή ανάλογα με το πού θα τις τοποθετήσει ένας μεταφραστής. Και αν αυτό ισχύει για τον απτό κόσμο, ισχύει στο πολλαπλάσιο για έναν πνευματικό και άυλο κόσμο όπως είναι αυτός της θρησκείας.
Όταν το νόημα αλλάζει στη μετάφραση
Η εβραϊκή φράση tohu va vohu στο βιβλίο της Γένεσης (1:2) αρχικά σήμαινε άμορφη και άδεια ή κενή και αναφέρεται στην κατάσταση πραγμάτων πριν από τη δημιουργία. Στη μετάφραση των Εβδομήκοντα αποδίδεται ως αόρατος και ακατασκεύαστος. Αυτοί οι όροι εμφανίζονται επίσης στο βιβλίο του Ησαΐα (34:11) και στο βιβλίο του Ιερεμία (4:23). Ωστόσο η φράση τελικά μετανάστευσε σε άλλες γλώσσες και απέκτησε νέες σημασίες. Για παράδειγμα σήμερα στα γαλλικά ο όρος tohu–bohu σημαίνει χάος ή σύγχυση. Ο όρος Tohuwabohu στα γερμανικά έχει το ίδιο νόημα, όπως και ο όρος tohuvabohu στα εσθονικά και τα ουγγρικά. Πράγματι η φράση έφτασε να σημαίνει χάος και στα σύγχρονα εβραϊκά, αν και η πρωτότυπη σημασία ήταν σαφώς διαφορετική. Οι μεταγενέστεροι μελετητές που μετέφρασαν αυτόν τον όρο προσπάθησαν να επαναφέρουν κάπως την αυθεντική εβραϊκή χροιά του χρησιμοποιώντας ομοιοκαταληξία, όπως το Irrsal und Wirrsal (σε μια γερμανική μετάφραση του 1954 από τους Buber και Rosenzweig) ή χρησιμοποιώντας παρηχήσεις, όπως στις λέξεις welter (κυκεώνας, συνονθύλευμα) και waste (απόβλητα), σε μια πρόσφατη μετάφραση από τον Ρόμπερτ Άλτερ (Robert Alter). Με άλλα λόγια κατά τη διαδικασία της μετάβασης στις γλώσσες, η έννοια του tohu va vohu μετασχηματίστηκε από «κενό και τίποτα» στο «χάος» με την έννοια της σύγχυσης που έχει σήμερα, και που μερικοί θα έλεγαν ότι έχει την εντελώς αντίθετη σημασία.
Σφάλματα κάνουν και οι άγιοι
Ένας από τους πιο δημοφιλείς αγίους στην ιστορία της τέχνης είναι ο Άγιος Ιερώνυμος, ο οποίος τυχαίνει επίσης να είναι ο προστάτης άγιος των μεταφραστών. Η δημοτικότητα του Ιερώνυμου δεν προκαλεί έκπληξη. Η ζωή του περιλάμβανε πολλές θρησκευτικές παραδόσεις που μοιάζουν με παραμύθι, όπως ένα λιοντάρι που έγινε φύλακάς του αφότου ο Ιερώνυμος του έβγαλε ένα αγκάθι από το πόδι του. Στην πραγματική του ζωή ως θεολόγος και μελετητής της Βίβλου κατάφερε να κάνει εχθρό του σχεδόν όποιον γνώριζε. Ίσως το πιο σημαντικό είναι ότι υπήρξε ένας πολυγραφότατος μεταφραστής στα τέλη του 4ου με αρχές του 5ου αιώνα.
Πριν ξεκινήσει τη μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης, ο Ιερώνυμος έμαθε εβραϊκά, την πρωτότυπη γλώσσα των περισσότερων βιβλίων της Παλαιάς Διαθήκης. Αυτό ακούγεται λογικό αλλά δεν ήταν καθόλου φυσιολογικό στην εποχή του Ιερώνυμου. Η νεαρή χριστιανική εκκλησία είχε στηριχθεί στις λατινικές μεταφράσεις από μια ελληνική εκδοχή της Παλαιάς Διαθήκης, τη μετάφραση των Εβδομήκοντα, μια μετάφραση από περίπου 70 ιουδαίους λόγιους του 3ου αιώνα π. Χ. Τόσο οι εβραίοι όσο και οι χριστιανοί θεωρούσαν τη μετάφραση των Εβδομήκοντα εμπνευσμένη, οπότε μια νέα μετάφραση του πρωτότυπου εβραϊκού κειμένου-πηγής θεωρήθηκε όχι μόνο περιττή αλλά και ανεπιθύμητη. Μάλιστα οι περισσότεροι από τους εβραίους εκπαιδευτές του Ιερώνυμου του έκαναν μαθήματα στα κρυφά, φοβούμενοι την αποδοκιμασία των συναγωγών τους.
Αλλά μια μικρή δημόσια επίπληξη δεν θα εμπόδιζε ποτέ τον Ιερώνυμο να συνεχίσει την αποστολή του. Τα συγγράμματά του αποκαλύπτουν πόσο πολύ κατανοούσε τη σημασία της μετάφρασης από το αρχικό κείμενο-πηγή, ανεξάρτητα από το πολιτικό κλίμα. Ο Ιερώνυμος προχώρησε με αποφασιστικότητα αποδεχόμενος με ευχαρίστηση την αναμενόμενη κριτική και οι μεταφράσεις του κατέληξαν να αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος της λατινικής Βίβλου που είναι γνωστή ως Βουλγκάτα ή Βουλγάτα (< vulgate edition = κοινή έκδοση ή «για το λαό»). Η Βουλγκάτα έγινε η βασική λατινική Βίβλος που χρησιμοποιείται από μεγάλο μέρος της Καθολικής Εκκλησίας ακόμη και σήμερα. Από ειρωνεία της τύχης, χρησίμευσε επίσης ως κείμενο-πηγή για τις περισσότερες καθολικές μεταφράσεις σε άλλες γλώσσες στον 20ο αιώνα, κάτι στο οποίο ο Ιερώνυμος θα είχε αντιταχθεί σθεναρά.
Ο Ιερώνυμος κατάφερε να γίνει αντιπαθής τόσο στους χριστιανούς όσο και στους εβραίους. Ένα απόσπασμα στην Παλαιά Διαθήκη (Έξοδος 34:29 ) αναφέρει την ακτινοβολία του κεφαλιού του Μωυσή, καθώς κατεβαίνει από το όρος Σινά. Η εβραϊκή λέξη για τη «λάμψη» είναι karan. Ωστόσο ο Ιερώνυμος εργαζόταν πάνω σε μια έκδοση του εβραϊκού κειμένου χωρίς τα μικρά διακριτικά σημάδια που σημαίνουν τα φωνήεντα, γνωστά ως niqquds. Ως αποτέλεσμα μετέφρασε λάθος τη λέξη k-r-n ως κέρατο ( keren). Η ατυχής λατινική μετάφραση έχει ως εξής: «cumque descenderet Moses de monte Sinai tenebat duas tabulas testimonii et ignorabat quod cornuta esset facies sua ex consortio sermonis Dei» [Όταν κατέβηκε ο Μωυσής από το όρος κρατούσε στα χέρια του τις δύο πλάκες. Κατεβαίνοντας από το όρος δεν γνώριζε ότι το πρόσωπό του είχε απoκτήσει κέρατα (αντί μια θεία λάμψη), τα οποία έλαβε καθώς του μιλούσε ο Θεός < ὡς δὲ κατέβαινε Μωυσῆς ἐκ τοῦ ὄρους, καὶ αἱ δύο πλάκες ἐπὶ τῶν χειρῶν Μωυσῆ· καταβαίνοντος δὲ αὐτοῦ ἐκ τοῦ ὄρους, Μωυσῆς οὐκ ᾔδει ὅτι δεδόξασται ἡ ὄψις τοῦ χρώματος τοῦ προσώπου αὐτοῦ ἐν τῷ λαλεῖν αὐτὸν αὐτῷ. (μετάφραση των Εβδομήκοντα, Έξοδος 34:29) (υπογραμμίζεται η λέξη cornuta, που σημαίνει κερασφόρος)][6]. Στην πρόσφατα αναθεωρημένη έκδοση της Βουλγκάτα αυτό διορθώθηκε αλλά δυστυχώς δεν έγινε ευρέως αποδεκτό από την Καθολική Εκκλησία.
Στα χρόνια που ακολούθησαν το λάθος οδήγησε σε πολλές απεικονίσεις του Μωυσή με κέρατα, συμπεριλαμβανομένου ενός διάσημου αγάλματος του Μιχαήλ Άγγελου και ενός ανάγλυφου που βρίσκεται στην αίθουσα της Βουλής των Αντιπροσώπων των ΗΠΑ. Ακόμη πιο ατυχές είναι ότι υπάρχει πιθανότητα το αντισημιτικό στερεότυπο των Εβραίων με κέρατα να οφείλεται στην κακή μετάφραση του Ιερώνυμου.
Οπότε πώς αυτός ο δύστροπος γέρος λόγιος έγινε προστάτης των μεταφραστών; Λοιπόν, εμείς οι μεταφραστές – όπως και όλος ο κόσμος- μόνο τέλειοι δεν είμαστε. Πολλούς από εμάς θα μπορούσε κανείς να τους πει και ανάποδους (αυτά παθαίνει κανείς, όταν δουλεύει συνεχώς μόνος του). Αλλά όπως και ο Ιερώνυμος, οι περισσότεροι από εμάς αφιερώνουμε τη ζωή μας στην έρευνα και προσπαθούμε να εξετάσουμε τα πράγματα σε βάθος, ανεξάρτητα από το προσωπικό κόστος – συμπεριλαμβανομένης της προσπάθειας να εξαχθεί η ουσία του κειμένου-πηγής που πρέπει να μεταφραστεί[7].
Πέρα από τον δύστροπο γέρο, ένας άλλος μεγάλος άνθρωπος της εκκλησίας που είχε εξαιρετικές επιδόσεις ως μεταφραστής ήταν ο Μαρτίνος Λούθηρος. Σε επόμενη ενότητα του κεφαλαίου, οι συγγραφείς αφηγούνται το μεταφραστικό κατόρθωμα του Λούθηρου, ο οποίος το 1521 μετέφρασε την Καινή Διαθήκη από τα ελληνικά στα γερμανικά της εποχής του μέσα σε δέκα μόλις εβδομάδες, δηλ. μετέφρασε 138.020 λέξεις, κι αν υποθέσουμε ότι εργαζόταν 5 μέρες τη βδομάδα [αναρωτιέμαι γιατί όχι έξι] αυτό σημαίνει ότι μετέφραζε 2.760 λέξεις τη μέρα, δηλαδή, λένε οι συγγραφείς περίπου όσο είναι η απόδοση του σημερινού μεταφραστή, που υπολογίζεται σε 2.500 λέξεις τη μέρα με όλα τα σημερινά βοηθήματα ορολογίας και λεξικογραφίας.
Προσωπικά, στα νιάτα μου έβγαζα αρκετά περισσότερες λέξεις τη μέρα, αλλά βέβαια το εγχείρημα του Λούθηρου έγινε σε τάμπουλα ράζα, εκ του μηδενός, χωρίς βοηθήματα και χωρίς μεταφραστική παράδοση. Η γλώσσα του Λούθηρου έγινε η κοινή λογοτεχνική γερμανική. Έπλασε λέξεις όπως geistreich (πνευματώδης, έξυπνος), kleingläubig (ολιγόπιστος, δυσπιστος), Hochmut (αλαζονεία).
Ωστόσο, αν ο Λούθηρος κατάφερε να μεταφράσει ολόκληρη την Καινή Διαθήκη σε δέκα εβδομάδες, για τη μετάφραση ολόκληρης της Βίβλου χρειάστηκε άλλα δώδεκα χρόνια, μεταξύ άλλων εξαιτίας της τελειομανίας του. Κάποτε ζήτησε από τον χασάπη της γειτονιάς να του τεμαχίσει πρόβατα για να μελετήσει τα εντόσθιά τους κι έτσι να καταλάβει καλύτερα τις τελετουργικές θυσίες που περιέγραφε το κείμενο, ενώ είχε συγκροτήσει και επιτροπή λογίων που έκρινε τη μετάφρασή του διότι, όπως έλεγε, «όταν κάποιος είναι μόνος του δεν του έρχονται πάντα στο μυαλό οι καλύτερες και καταλληλότερες λέξεις».
Ένα μοναχικό επάγγελμα που έχει ανάγκη την αλληλεπίδραση, να η αντίφαση του επαγγέλματός μας -πριν αναλάβουν τα μηχανάκια, που αυτό είναι μια άλλη ιστορία!
[1] Βλ. Sangkeun Kim, Strange Names of God: The Missionary Translation of Divine Name and the Chinese Responses to Matteo Ricci’s “Shangti” in Late Ming China, 1583-1644 (New York: Peter Lang Puplications, 2005).
[2] Βλ. Jost O. Zetzsche, The Bible in China: The History of the Union Version or the Culmination of Protestant Missionary Bible Translation in China (Bonn, Germany:Institut Monumenta Serica, 1999), p. 84.
[3] Ό.π., σσ. 72-84
[4] ό.π., σσ. 82-90
[5] ό.π., σσ. 26-31
[6] Βλ. Jost O. Zetzsche, Saint Jerome’s Hebrew Questions on Genesis (Oxford, UK:Oxford University Press, 1999)
[7] Πολύ ενδιαφέρουσες και σύγχρονες απόψεις σχετικά με τη θρησκευτική μετάφραση μπορεί κανείς να βρει στην τριλογία των ταινιών του ισραηλινού δημιουργού ντοκιμαντέρ Nurith Aviv: Misafa Lesafa (Από γλώσσα σε γλώσσα, 2004), Langue sacrée, langue parlée (Ιερή γλώσσα, ομιλούμενη γλώσσα, 2008) και Traduire (Μεταφράζοντας, 2011). Όλες μαζί μας δίνουν μια όμορφη και πολυεπίπεδη άποψη της εβραϊκής ιστορίας και της σημασίας της γλώσσας της μετάφρασης.
