Την περασμένη Τετάρτη, 30 Νοεμβρίου, έδωσα μια ομιλία στο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Μεταφραστικές Σπουδές και Διερμηνεία» του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας), ύστερα από πρόσκληση του καθηγητή Νίκου Λαβίδα. Το θέμα ήταν Η μετάφραση στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.
Θα δημοσιευσω εδώ το κείμενο της ομιλίας μου. Σας προειδοποιώ όμως ότι έχω δώσει κι άλλες φορές διάλεξη με το ίδιο θέμα, κι έτσι τα όσα θα διαβάσετε μπορεί να τα έχετε διαβάσει ξανά, παρόλο που κάποια επικαιροποίηση την έχω κάνει. Επίσης, πρόσθεσα κάποια ενδιαφέροντα σημεία που τα είπα εκτός κειμένου. Στην αρχή είχα σκεφτεί να απομαγνητοφωνήσω και τις απαντήσεις που έδωσα σε ερωτήσεις, στο τέλος της συζήτησης, αλλά ήδη το άρθρο έχει φτάσει τις 5000 λέξεις οπότε δεν θέλησα να το βαρύνω κι άλλο.
Καλημέρα σας, σας ευχαριστώ που ήρθατε εδώ για να με ακούσετε, και ευχαριστώ ιδιαίτερα τον κ. Νίκο Λαβίδα που με προσκάλεσε να σας μιλήσω σήμερα. Ως τι να σας μιλήσω όμως; Περγαμηνές ακαδημαϊκές στη μετάφραση δεν έχω, ωστόσο είμαι επαγγελματίας μεταφραστής εδώ και 38 χρόνια, από τα οποία τα 35 στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες, και τα 33 στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Επίσης, με ορισμένους από εσάς πρέπει να είμαστε και συνάδελφοι, αφού έχω πτυχίο του Αγγλικού τμήματος της φιλοσοφικής του ΕΚΠΑ.
Ωστόσο, το πρώτο μου πτυχίο, δίπλωμα για την ακρίβεια, το πήρα το 1983 από το ΕΜΠολυτεχνείο, από τη σχολή Χημικών Μηχανικών. Καλώς ή κακώς όμως δεν δούλεψα ποτέ ως χημικός μηχανικός· από το 1984 έκανα μεταφράσεις βιβλίων, λογοτεχνίας και πληροφορικής -την εποχή εκείνη είχαν αρχίσει να εμφανίζονται οι πρώτοι προσωπικοί υπολογιστές και ο σχετικός εκδοτικός κλάδος γνώριζε ορμητική ανάπτυξη. Μάλλον τυχαία, το 1987 είδα σε μια εφημερίδα μιαν αγγελία για έναν διαγωνισμό που έκανε η μεταφραστική υπηρεσία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για πρόσληψη έκτακτων υπαλλήλων για τις υπηρεσίες στο Λουξεμβούργο, έδωσα και πέρασα, έπιασα δουλειά τον Ιανουάριο του 1988, υποτίθεται για ένα χρόνο· όμως, ουδέν μονιμότερον του προσωρινού διότι το 1989 πέρασα σε γενικό διαγωνισμό και από το 1990 εργάζομαι στο ελληνικό μεταφραστικό τμήμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.
Οι γνωστοί μου, που τους συναντώ εδώ στην Ελλάδα αραιά και πού, παρόλο που τους έχω πει πολλές φορές ότι είμαι «μεταφραστής στο Λουξεμβούργο» έχουν συγκρατήσει ότι είμαι «διερμηνέας στις Βρυξέλλες». Για το πρώτο από αυτά δεν νομίζω ότι χρειάζεται να επιμείνω, είμαι βέβαιος ότι ξέρετε καλά τις διαφορές ανάμεσα σε μεταφραστές και διερμηνείς· όσο για τον τόπο, είναι λογικό, στα μάτια ενός τρίτου, το μικρό Λουξεμβούργο να επισκιάζεται από την πρωτεύουσα της Ευρώπης, τις Βρυξέλλες, αλλά για εμάς τους μεταφραστές της ΕΕ το Λουξεμβούργο είναι τουλάχιστον εξίσου σημαντικό με τις Βρυξέλλες, αν όχι σημαντικότερο αφού περισσότεροι κοινοτικοί μεταφραστές απασχολούνται στο μικρό Μεγάλο Δουκάτο του Λουξεμβούργου παρά στις Βρυξέλλες.
Οι τρεις τόποι εργασίας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου φαίνονται εδώ στον χάρτη, βλέπετε ότι το Λουξεμβούργο βρίσκεται χοντρικά στη μέση ανάμεσα σε Στρασβούργο και Βρυξέλλες. Στο Στρασβούργο γίνονται δώδεκα σύνοδοι ολομελείας το χρόνο, αλλά όλο σχεδόν το προσωπικό είναι μεταφερόμενο από τους δύο άλλους τόπους εργασίας. Παλιότερα πηγαίναμε και εμείς οι μεταφραστές στις συνόδους, θα το θίξω αυτό αργότερα, αλλά από το 1998 περίπου όλη η δουλειά γίνεται μέσω δικτύου κι έτσι τις μέρες της συνόδου έχουμε βέβαια περισσότερη δουλειά, αλλά την κάνουμε από το γραφείο μας ή, τα τελευταία χρόνια και με καταλύτη την πανδημία της κόβιντ, από το σπίτι.
Προτρέχω όμως. Δεν απάντησα στο ερώτημα «Γιατί μεταφράζει η Ευρωπαϊκή Ένωση;» Δεν είναι κάτι αυτονόητο ότι όλα τα κείμενα ενός διεθνούς οργανισμού πρέπει να μεταφράζονται σε όλες τις γλώσσες των κρατών μελών του.
Αν το σκεφτούμε, η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είναι ούτε ο πρώτος, ούτε ο μεγαλύτερος υπερεθνικός οργανισμός: υπάρχουν τα Ηνωμένα Έθνη, υπάρχει το Συμβούλιο της Ευρώπης, υπάρχουν δεκάδες ειδικοί διεθνείς οργανισμοί (π.χ. Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, Διεθνής Ναυτιλιακός Οργανισμός). Όμως, όλοι αυτοί οι άλλοι οργανισμοί έχουν δύο, τρεις, τέσσερις το πολύ επίσημες γλώσσες και μόνο σ’ αυτές μεταφράζουν τα κείμενά τους· το Συμβούλιο της Ευρώπης έχει αγγλικά και γαλλικά· ακόμα και τα Ηνωμένα Έθνη, με 193 κράτη μέλη, έχουν μόνο 6 επίσημες γλώσσες: αγγλικά, γαλλικά, αραβικά, ισπανικά, ρωσικά, κινεζικά. Ο λόγος είναι ότι οι αποφάσεις των άλλων διεθνών οργανισμών απευθύνονται πρώτα και κύρια στους εκπροσώπους των κυβερνήσεων των κρατών μελών τους και έχουν βασικό στόχο να δρομολογήσουν διάλογο μεταξύ κρατών, ενώ η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είναι απλός οργανισμός κρατών, διότι τα κείμενά της δεν απευθύνονται μόνο στα κράτη μέλη αλλά και στους επιμέρους πολίτες, εφόσον πολλά κείμενα της ΕΕ έχουν άμεση και δεσμευτική ισχύ στα κράτη μέλη. Από εδώ απορρέει η ανάγκη να διαθέτει ο πολίτης του κάθε κράτους μέλους μεταφρασμένα στη γλώσσα του όλα τα ευρωπαϊκά νομοθετικά κείμενα, μεταξύ άλλων για να μπορεί να τα προσβάλει σε δικαστήρια. Επίσης, από το 1979 που καθιερώθηκε η εκλογή των βουλευτών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου με άμεση και καθολική ψηφοφορία, ο κάθε πολίτης μπορεί να εκλεγεί ευρωβουλευτής και βέβαια δεν είναι δυνατόν η γλωσσομάθεια να αναδειχθεί σε κριτήριο εκλογιμότητας!
Το γλωσσικό καθεστώς που ισχύει στην Ευρωπαϊκή Ένωση ορίζεται από τον κανονισμό 1/1958 του Συμβουλίου. Στις δύο διαφάνειες που ακολουθούν, θα δούμε τα σημαντικότερα άρθρα του κανονισμού.
ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ αριθ. 1
περί καθορισμού του γλωσσικού καθεστώτος της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητος
Άρθρο 1
Οι επίσημες γλώσσες και οι γλώσσες εργασίας των οργάνων της Ένωσης είναι η αγγλική, η βουλγαρική, η γαλλική, η γερμανική, η δανική, η ελληνική, η εσθονική, η ιρλανδική, η ισπανική, η ιταλική, η κροατική, η λετονική, η λιθουανική, η μαλτέζικη, η ολλανδική, η ουγγρική, η πολωνική, η πορτογαλική, η ρουμανική, η σλοβακική, η σλοβενική, η σουηδική, η τσεχική και η φινλανδική.
Άρθρο 2
Τα έγγραφα τα οποία απευθύνονται προς τα όργανα της Κοινότητος από Κράτος μέλος ή πρόσωπο που υπάγεται στην δικαιοδοσία Κράτους μέλους, συντάσσονται στη γλώσσα του Κράτους αυτού.
Άρθρο 3
Τα έγγραφα τα οποία απευθύνονται από τα όργανα της Κοινότητος προς Κράτος μέλος ή πρόσωπο, το οποίο υπάγεται στη δικαιοδοσία ενός Κράτους μέλους, συντάσσονται στη γλώσσα του Κράτους αυτού.
Άρθρο 4
Οι κανονισμοί και τα άλλα έγγραφα γενικής εφαρμογής συντάσσονται στις επίσημες γλώσσες.
(..)
Ο παρών κανονισμός είναι δεσμευτικός ως προς όλα τα μέρη του και ισχύει άμεσα σε κάθε Κράτος μέλος.
Πριν προχωρήσουμε, να σκεφτούμε κάτι. Ο κανονισμός αυτός εκδόθηκε το 1958· πώς είναι δυνατόν να κάνει λόγο για τις 24 επίσημες γλώσσες; Δεν είχαν προφητικές ικανότητες οι πατέρες της ευρωπαϊκής ενοποίησης ώστε να ξέρουν πενήντα χρόνια πριν τη μελλοντική σύνθεση της ΕΟΚ! Απλώς, στην Ευρωπαϊκή Ένωση συνηθίζεται οι διατάξεις να εκσυγχρονίζονται με μερική τροποποίηση: ο νέος κανονισμός, που τροποποιεί τον προηγούμενο, αλλάζει μόνο μερικές παραγράφους· έτσι προκύπτει μέσα από αλλεπάλληλες τροποποιήσεις ένα κουβάρι, ή πιο σωστά μια κουρελού, όπου μερικές διατάξεις παραμένουν αμετάβλητες από το αρχικό κείμενο, όπως το άρθρο 2 εδώ, που κάνει λόγο για Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα, ενώ άλλες έχουν επικαιροποιηθεί, όπως το άρθρο 1, που απαριθμεί 24 επίσημες γλώσσες, ενώ στην αρχική του διατύπωση ήταν: Οι επίσημες γλώσσες και οι γλώσσες εργασίας των οργάνων της Κοινότητος είναι η γαλλική, η γερμανική, η ιταλική, και η ολλανδική.
Όταν το 2013 μπήκε στην ΕΕ η Κροατία, δεν εκδόθηκε νέος κανονισμός, απλώς σε έναν κανονισμό που ρύθμιζε πολλά και διάφορα μετά την προσχώρηση της Κροατίας, προστέθηκε και η εξής διάταξη:
Πάντως, είτε με τέσσερις είτε με 24 διαφορετικές γλωσσικές εκδοχές, τα κείμενα αυτά, και αυτό είναι το βασικό που πρέπει να συγκρατήσουμε, είναι ισοδύναμα, είναι και τα 24 πρωτότυπα: δεν υπάρχει ένα πρωτότυπο και 23 μεταφράσματα, όσο κι αν στην πραγματικότητα κάποια γλώσσα είναι η πρωτότυπη, όχι βέβαια η ίδια σε κάθε κείμενο.
Πώς όμως οι αρχικές τέσσερις επίσημες γλώσσες του 1958 έγιναν σήμερα εικοσιτέσσερις; Το 1958 είχαμε τα 6 ιδρυτικά κράτη μέλη: Γαλλία, Ιταλία, (τότε Δυτική) Γερμανία, Βέλγιο, Ολλανδία, Λουξεμβούργο. 6 κράτη αλλά 4 γλώσσες, επειδή το Βέλγιο είχε επίσημες γλώσσες γαλλικά και ολλανδικά, ενώ το Λουξεμβούργο γαλλικά και γερμανικά.
Στη συνέχεια, με τις διαδοχικές διευρύνσεις, προστέθηκαν στις επίσημες οι γλώσσες των νέων κρατών μελών.
Το 1973 μπήκαν Μεγάλη Βρετανία, Δανία και Ιρλανδία, οπότε προστέθηκαν στις επίσημες γλώσσες η αγγλική, η δανική (αλλά όχι ακριβώς η ιρλανδική – η τελευταία μόνο ως «γλώσσα των Συνθηκών», δηλαδή μεταφράστηκαν η πράξη προσχώρησης της Ιρλανδίας και τα θεμελιώδη κείμενα που αφορούσαν ειδικά τη χώρα αυτή).
Αργότερα έγιναν επίσημες κοινοτικές γλώσσες η ελληνική το 1981, η ισπανική και η πορτογαλική το 1986, η φινλανδική και η σουηδική το 1995 (τότε μπήκε και η Αυστρία, η οποία όμως δεν αύξησε τον αριθμό των γλωσσών) και η εσθονική, η λετονική, η λιθουανική, η μαλτέζικη, η ουγγρική, η πολωνική, η τσέχικη, η σλοβακική και η σλοβενική με τη μεγάλη διεύρυνση του 2004. Στη διεύρυνση του 2007, προστέθηκαν δύο κράτη μέλη (Βουλγαρία και Ρουμανία) αλλά τρεις γλώσσες, διότι την ίδια ημέρα αναγνωρίστηκε ως επίσημη γλώσσα η ιρλανδική, και τέλος την 1η Ιουλίου 2013, όπως είπαμε, μπήκε και η Κροατία κι έτσι έχουμε αισίως φτάσει σε 28 κράτη μέλη αλλά 24 γλώσσες και θα καταλάβατε ότι οι γλώσσες είναι κατά τέσσερις λιγότερες από τα κράτη επειδή υπάρχουν το Βέλγιο, το Λουξεμβούργο, η Αυστρία και η Κύπρος.
Κάτι λείπει από αυτή την ανασκόπηση, δεν βρίσκετε; Από το 2013 και μετά δεν έχει μπει καμία νέα χώρα στην ΕΕ, όμως έχει βγει μια χώρα, και όχι από τις μικρότερες -μιλάω βέβαια για το Μπρέξιτ, την αποχώρηση του Ηνωμένου Βασιλείου, που δρομολογήθηκε το καλοκαίρι του 2016 μετά το σχετικό δημοψήφισμα και τελικά συντελέστηκε στις 31/1/2020.
Αμέσως μετά το δημοψήφισμα του 2016 κάποιοι είχαν μιλήσει και για γλωσσικό Μπρέξιτ, δηλ. ότι η αγγλική θα έπαυε να είναι επίσημη γλώσσα, αφού μετά την αποχώρηση της Αγγλίας κανένα κράτος δεν την έχει αποκλειστική επίσημη γλώσσα. Πράγματι, η Μάλτα έχει ως επίσημη γλώσσα τα μαλτέζικα και τα αγγλικά, ενώ η Ιρλανδία έχει τα ιρλανδικά/γαελικά και τα αγγλικά.
Φυσικά, η εξαίρεση των αγγλικών θα ήταν αδιανόητη και ανέφικτη εκ των πραγμάτων, αλλά και ο κανονισμός 1/1958, που είδαμε πιο πάνω, δεν λέει πουθενά ότι κάθε κράτος μέλος δικαιούται να προτείνει μόνο μία επίσημη γλώσσα. Για το λόγο αυτό και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει διευκρινίσει ότι:
Τα αγγλικά παραμένουν μεταξύ των γλωσσών αυτών, ακόμη και μετά την αποχώρηση του Ηνωμένου Βασιλείου από την ΕΕ. Τα αγγλικά συνεχίζουν να είναι επίσημη γλώσσα και γλώσσα εργασίας των θεσμικών οργάνων της ΕΕ εφόσον περιλαμβάνονται στον κανονισμό αριθ. 1 του 1958. Τα αγγλικά είναι επίσης μία από τις επίσημες γλώσσες της Ιρλανδίας και της Μάλτας.
Προς το παρόν, και εντελώς εύλογα, κανείς δεν δείχνει διάθεση να ζητήσει τροποποίηση του κανονισμού 1/1958 ως προς τα αγγλικά. Ο κανονισμός βέβαια θα τροποποιηθεί σε περίπτωση διεύρυνσης της ΕΕ, αν προστεθεί νέα επίσημη γλώσσα -ας πούμε, αν γίνει η ένταξη της Σερβίας, με την οποία έχουν αρχίσει ενταξιακές διαπραγματεύσεις, και αν προστεθούν τα σερβικά ως επίσημη γλώσσα (υπάρχει βέβαια ένα θέμα με τα κροατικά, αλλά ας μην μπούμε σε αυτό). Τότε θα γίνει μια προσθήκη όπως έγινε το 2013 με τα κροατικά.
Εκεί που όντως θέτει πρόβλημα το Μπρέξιτ είναι η στελέχωση των μεταφραστικών υπηρεσιών με αγγλόφωνους μεταφραστές. Πράγματι, ένας Βρετανός πολίτης, αν δεν έχει δεύτερη ιθαγένεια, δεν μπορεί πλέον να προσληφθεί ως υπάλληλος της ΕΕ· ωστόσο, υπάρχουν οι Ιρλανδοί όπως και οι Βρετανοί «με κοινοτικό διαβατήριο» που μάλλον θα αρκέσουν -και, εδώ που τα λέμε, τίποτα δεν αποκλείει θεωρητικά κάποιος που δεν έχει ως μητρική του γλώσσα τα αγγλικά να προσληφθεί ως μεταφραστής στο αγγλικό τμήμα. Εμείς στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο είχαμε στο ελληνικό τμήμα τη Μαρία Μπέργκμανς, με μητρική γλώσσα την ολλανδική, που είχε λαμπρή σταδιοδρομία -έχει πια συνταξιοδοτηθεί. Βέβαια, αναγνωρίζω πως αυτό είναι εξαίρεση. (Παρένθεση για Βρετανούς στο Ευρωπαϊκό Σχολείο).
Ως προς τη μετάφραση και το κόστος της, που πολλοί το θεωρούν περιττό, κάτι σαν όχι αυταπόδεικτα αναγκαίο κακό, ιδίως σε συνθήκες κρίσης, εγείρονται δυο αντιρρήσεις. Η μία είναι «γιατί να μη γίνει ιδιωτικοποίηση του μεταφραστικού έργου».
Η πλήρης ιδιωτικοποίηση έχει μέχρι στιγμής αποκλειστεί διότι πολλά από τα κείμενα είναι επείγοντα (άρα πρέπει να μεταφραστούν αμέσως) ή εμπιστευτικά, αλλά και, κυρίως, διότι απαιτείται ασφάλεια δικαίου και ισοδυναμία μεταξύ των 23 γλωσσικών εκδόσεων. Επίσης, η μετάφραση δεν γίνεται στο κενό: μια οδηγία που εκδίδεται και δημοσιεύεται στην επίσημη εφημερίδα μπορεί να αποτελείται από δέκα σελίδες, αλλά για την επεξεργασία της απαιτήθηκε να μεταφραστεί πολλαπλάσιο υλικό· γι’ αυτό, σε εξωτερικούς συνεργάτες ανατίθενται κατά κύριο λόγο κείμενα που δεν αφορούν την καρδιά της νομοθετικής διαδικασίας. Ένα είδος κειμένου που προσφέρεται για εξωτερική ανάθεση είναι το κείμενο των αγορεύσεων των βουλευτών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Ένα άλλο είδος, οι διακηρύξεις των διαγωνισμών. Πρόκειται για κείμενα με τυποποιημένη δομή, αλλά που μπορεί να έχουν φοβερές τεχνικές λεπτομέρειες. Κι έτσι, οι υπηρεσίες μας συνεργάζονται με μεταφραστικά γραφεία· το ποσοστό της μετάφρασης που ανατίθεται εξωτερικά κυμαίνεται γύρω στο 30%.
Η δεύτερη ένσταση που συχνά προβάλλεται, και αφορά το κόστος της πολυγλωσσίας καθαυτής, είναι: Γιατί να έχουμε 24 επίσημες γλώσσες και να μην περιοριστούμε, π.χ., στις 3-4. Αυτό το προβάλλουν πολλοί που είναι στελέχη σε πολυεθνικές εταιρείες όπως π.χ. η Νόκια, η οποία, αν και φιλανδική, έχει καθιερώσει εσωτερικά την αγγλική ως γλώσσα εργασίας. Το φαινομενικά λογικό αυτό επιχείρημα προσκρούει στην ανάγκη για 24 ισότιμα και ισοδύναμα πρωτότυπα κείμενα κάθε ευρωπαϊκού κανονισμού, που αναφέραμε πρωτύτερα. Επίσης, αν θέλουμε τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα να είναι κοντά στους πολίτες, πρέπει να τους μιλούν στη γλώσσα τους. Και η ίδια η Νόκια, άλλωστε, μπορεί να έχει καθιερώσει εσωτερικά τα αγγλικά, αλλά στην επικοινωνία της με τους καταναλωτές χρησιμοποιεί τη γλώσσα της κάθε χώρας. Τέλος, η γλώσσα είναι θέμα γοήτρου για τα κράτη και συναισθηματικού δεσμού για τους πολίτες και κάθε απόπειρα περιορισμού των γλωσσών είναι αναπόφευκτο να πυροδοτήσει εκρηκτικές αντιδράσεις. Οι λίγο παλιότεροι θα θυμάστε ίσως τον θόρυβο που είχε ξεσηκωθεί, το 1994, όταν είχε προταθεί (από τον Γάλλο υπουργό Ευρωπαϊκών Υποθέσεων Alain Lamassoure) να περιοριστούν οι τότε 11 επίσημες γλώσσες σε 5 γλώσσες εργασίας. Δεν αντέδρασαν μόνο οι…. τρισχιλιετείς Έλληνες, αλλά και οι Ολλανδοί, οι Δανοί, οι Πορτογάλοι, με λίγα λόγια όσοι έμεναν εκτός νυμφώνος.
Το θέμα αυτό, της πολυγλωσσίας, κρίθηκε, πιστεύω οριστικά, στη μεγάλη διεύρυνση του 2004. Εφόσον τότε αποφασίστηκε να διατηρηθεί το πολυγλωσσικό καθεστώς, πιστεύω ότι θα μείνει και στο μέλλον, όσο υπάρχει η ΕΕ υπό τη σημερινή μορφή της. Δεν σας κρύβω ότι και εμείς, που ζούσαμε την προετοιμασία της διεύρυνσης από τα μέσα, είχαμε ενδοιασμούς αν θα γίνει μπορετό να διατηρηθεί η πολυγλωσσία με τόσες νέες γλώσσες, και μάλιστα «εξωτικές», όπως π.χ. τα λιθουανικά ή τα ουγγρικά.
Άλλωστε, ακόμα και πριν από τη μεγάλη διεύρυνση του 2004, δεν ήταν εύκολο να βρεθούν μεταφραστές για σπάνιους γλωσσικούς συνδυασμούς: όταν το 1995 προστέθηκαν τα φινλανδικά, το ελληνικό τμήμα έκανε διαγωνισμό για να προσλάβει φινλανδομαθή μεταφραστή, χωρίς όμως κανέναν επιτυχόντα: όσοι ήταν έμπειροι μεταφραστές δεν ήξεραν καλά τη γλώσσα, όσοι ήξεραν φινλανδικά δεν ήξεραν να μεταφράζουν, και ο ένας που βρέθηκε, ένας ελληνοφινλανδός που δεχόταν να εγκατασταθεί στο Λουξεμβούργο… δεν είχε πτυχίο πανεπιστημίου, οπότε του έλειπαν τα τυπικά προσόντα!
Το πρόβλημα είναι ότι, με την προσθήκη νέων γλωσσών οι μεταφραστικές ανάγκες δεν αυξάνονται γραμμικά αλλά γεωμετρικά -πριν από το 2004, που είχαμε 11 επίσημες γλώσσες, οι δυνατοί γλωσσικοί συνδυασμοί ήταν 11*10 = 110 (η κάθε γλώσσα επί όλες τις άλλες εκτός τον εαυτό της), αλλά σήμερα με 24 επίσημες γλώσσες οι συνδυασμοί γίνονται 24*23 = 552, δηλαδή ενώ οι γλώσσες περίπου διπλασιάστηκαν, ο αριθμός των γλωσσικών συνδυασμών πενταπλασιάστηκε.
Η λύση που δόθηκε στο πρόβλημα των γλωσσικών συνδυασμών, ήταν οι ενδιάμεσες γλώσσες. Δηλαδή, επειδή ήταν πολύ δύσκολο να βρεθούν, έστω, αρκετοί εσθονοί που να μεταφράζουν από τα μαλτέζικα, το μαλτέζικο κείμενο μεταφράζεται πρώτα στα αγγλικά ή τα γαλλικά ή κάποιαν άλλη ενδιάμεση γλώσσα, και όλοι οι άλλοι μεταφράζουν από το ενδιάμεσο κείμενο. Ως ενδιάμεσες γλώσσες χρησιμοποιούνται τα αγγλικά, τα γαλλικά και τα γερμανικά (σε ορισμένες περιπτώσεις επίσης ιταλικά, ισπανικά, πολωνικά), αλλά στην πράξη πάνω από το 75% των κειμένων μεταφράζονται με ενδιάμεση γλώσσα τα αγγλικά . Βέβαια, αν κατά τύχη κάποιος μεταφραστής ξέρει τη γλώσσα του πραγματικού πρωτοτύπου, μπορεί να μεταφράσει από εκεί. Το καθεστώς αυτό ονομάζεται ελεγχόμενη πλήρης πολυγλωσσία. Πλήρης, επειδή τα κείμενα μεταφράζονται σε όλες τις επίσημες γλώσσες· ελεγχόμενη, επειδή λαμβάνεται υπόψη το κόστος. Αυτή η πρακτική φαίνεται να αντιβαίνει σε μια βασική μεταφραστική αρχή, εφόσον η μετάφραση της μετάφρασης αυξάνει την πιθανότητα απομάκρυνσης από το νόημα του πρωτοτύπου, αλλά δεν γίνεται διαφορετικά, διότι ο αριθμός των κειμένων που γράφονται στις σπανιότερες γλώσσες είναι πολύ μικρός.
Άλλωστε, δεν μεταφράζονται όλα τα έγγραφα σε όλες τις γλώσσες· για παράδειγμα, στο Προεδρείο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου εκπροσωπούνται μόνο 8 γλώσσες· άρα, τα έγγραφα που θα μελετήσει το Προεδρείο είναι ανάγκη να μεταφραστούν μόνο στις γλώσσες αυτές. Επίσης, στην εσωτερική λειτουργία των οργάνων της Ένωσης δεν χρησιμοποιούνται και οι 23 γλώσσες ισότιμα. Και, παρόλο που ο κανονισμός 1/1958 αναφέρει μόνο επίσημες γλώσσες και γλώσσες εργασίας, έχει εισαχθεί μια τρίτη έννοια, οι γλώσσες διαδικασίας, που είναι οι γλώσσες στις οποίες γίνεται η τρέχουσα εσωτερική εργασία των θεσμικών οργάνων και είναι τρεις, τα αγγλικά, τα γαλλικά και τα γερμανικά. Μόνο που, σύμφωνα με το παλιό ανέκδοτο για τους 4 ευαγγελιστές που ήταν τρεις, οι εξής δύο, ο Λουκάς, μπορούμε να πούμε ότι και οι γλώσσες διαδικασίας της ΕΕ είναι τρεις, οι εξής δύο, τα αγγλικά. Πράγματι, ακόμα και μετά το Μπρέξιτ, τα αγγλικά κυριαρχούν
Στην Επιτροπή και το Συμβούλιο, δύο από τα πολυπληθέστερα μεταφραστικά τμήματα, το 95% των πρωτοτύπων είναι γραμμένα στα αγγλικά. Μοναδικό προπύργιο της γαλλοφωνίας έχει απομείνει το Δικαστήριο της ΕΕ, όπου για ιστορικούς λόγους τα γαλλικά διατηρούν τη θέση τους ως γλώσσα διαδικασίας. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο εξορισμού έχει μεγαλύτερη γλωσσική ποικιλία, αφού ο κάθε βουλευτής καταθέτει (συνήθως) ερωτήσεις και τροπολογίες στη μητρική του γλώσσα, ωστόσο και εδώ όλες σχεδόν οι εκθέσεις, οι γνωμοδοτήσεις και τα άλλα πολυσέλιδα έγγραφα συντάσσονται πλέον ή στα αγγλικά ή στα γαλλικά. Έχουμε την εξής κατανομή των εγγράφων με βάση τη γλώσσα του πρωτοτύπου:
Αγγλικά 70%
Γαλλικά 15%
Γερμανικά 4%
Ιταλικά 3%
Ισπανικά 3%
Οι πέντε μεγάλες γλώσσες έχουν το 95% του συνόλου, με τα αγγλικά να αντιπροσωπεύουν τη μερίδα του λέοντος. Όλες οι άλλες γλώσσες, 19 τον αριθμό, μοιράζονται το 5% που απομένει.
Πάντως, αυτή η κυριαρχία της αγγλικής γλώσσας, σε συνδυασμό με το σύστημα των ενδιάμεσων γλωσσών, έχουν ως αποτέλεσμα ότι παύει να είναι σημαντικό πλεονέκτημα για έναν μεταφραστή να γνωρίζει μια «σπάνια» γλώσσα. (Φιλανδικά, πιο πριν ολλανδικά-δανέζικα)
Συνειδητοποιώ όμως ότι δεν σας έχω πει τίποτα για τον τρόπο εργασίας των μεταφραστών, οπότε περνάω αμέσως σε αυτό το θέμα και πρώτα πρώτα θα δούμε ποιοι είναι οι μεταφραστές της ΕΕ. Οι μεταφραστές της ΕΕ προσλαμβάνονται ύστερα από γενικό διαγωνισμό, στον οποίο συμμετέχουν με τυπικό προσόν ένα πανεπιστημιακό πτυχίο, ανεξαρτήτως σχολής· δηλαδή, δεν απαιτείται να έχει κανείς πτυχίο φιλολογίας ή μετάφρασης, άλλωστε, τα παλιότερα χρόνια δεν υπήρχε πανεπιστημιακή σχολή μετάφρασης στην Ελλάδα. Για το λόγο αυτό, το τμήμα ελληνικής μετάφρασης παλιότερα είχε ασυνήθιστο προφίλ, με όχι λίγους μεταφραστές των θετικών επιστημών. σταδιακά, βέβαια, και καθώς άρχισαν να λειτουργούν πανεπιστημιακά μεταφραστικά τμήματα και στην Ελλάδα, έπαψε η σύνθεση των ελληνικών μεταφραστικών τμημάτων να αποτελεί εξαίρεση. Σήμερα, κυριαρχούν και σε μας οι πτυχιούχοι μετάφρασης, φιλολογίας και γλωσσών, αλλά δεν υπάρχει κανένα τυπικό εμπόδιο σε πτυχιούχους άλλων σχολών.
Επίσης, απαιτείται η γνώση δύο ξένων γλωσσών, εκ των οποίων η πρώτη πρέπει να είναι αγγλικά, γαλλικά ή γερμανικά· στην πράξη υπάρχει τάση να προτιμώνται μεταφραστές που έχουν ως πρώτη ξένη γλώσσα τα αγγλικά και ως δεύτερη μία από τις άλλες δύο διαδικαστικές γλώσσες (πρωτίστως τα γαλλικά και δευτερευόντως τα γερμανικά). Ειδικά στο Δικαστήριο, οι μεταφραστές πρέπει να έχουν πτυχίο νομικής (και αποκαλούνται γλωσσομαθείς νομικοί) και να έχουν πρώτη γλώσσα τα γαλλικά.
Όλοι λοιπόν οι μεταφραστές που στελεχώνουν τα μεταφραστικά τμήματα των ευρωπαϊκών θεσμικών οργάνων έχουν προσληφθεί μέσω ενός γενικού διαγωνισμού. Δεν είναι δυνατόν να προσληφθεί κάποιος ως μόνιμος υπάλληλος αν δεν έχει περάσει διαγωνισμό -αν και, δυστυχώς, το αντίστροφο γίνεται: μπορεί κανείς να έχει περάσει σε διαγωνισμό αλλά να μην προσληφθεί. Πράγματι, η οικονομική κρίση και η προσπάθεια για περιορισμό των δαπανών προσωπικού δεν έχουν αφήσει αλώβητη και την Ευρωπαϊκή Ένωση, έτσι οι προσλήψεις μόνιμου προσωπικού γίνονται με το σταγονόμετρο.
Γενική τάση είναι η σταθερή μείωση του αριθμού των μεταφραστών, η σταθερή αύξηση των προς μετάφραση σελίδων και η συνεχής αύξηση της παραγωγικότητας, πράγμα που επιτυγχάνεται με τη βοήθεια της τεχνολογίας αλλά και χάρη στον επαγγελματισμό των μεταφραστών.
Ο φόρτος εργασίας αυξάνεται συνεχώς, όχι μόνο επειδή η ΕΕ διαρκώς μπαίνει σε νέους τομείς αρμοδιοτήτων, αλλά και επειδή πληθαίνουν τα μέσα και οι τρόποι επικοινωνίας με τους πολίτες· για παράδειγμα, το Διαδίκτυο έχει αυξήσει πολύ τις μεταφραστικές ανάγκες.
Να δούμε λίγο τη δουλειά του μεταφραστή στο τμήμα Ελληνικής Μετάφρασης του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Τα μεταφραστικά τμήματα στεγάζονται πλέον στο κτίριο Αντενάουερ στην Ευρωπαϊκή γειτονιά του Λουξεμβούργου, το Κίρσμπεργκ, αν και μετά την πανδημία της κόβιντ μεγάλο ποσοστό συναδέλφων δουλεύουν ένα ποσοστό του χρόνου τους από το σπίτι. Οπότε, κάθε πρωί, είτε από το γραφείο είτε από το σπίτι, ανοίγουμε τον υπολογιστή και βλέπουμε το πρόγραμμα της ημέρας σε μια ειδική εφαρμογή που ελέγχει τη ροή εργασίας. Κάθε κείμενο προς μετάφραση έχει έναν μοναδικό αριθμό, με τον οποίο μπορούμε να το αναζητήσουμε. Επίσης, κάθε κείμενο έχει έναν κωδικό δύο γραμμάτων, που δηλώνουν την κατηγορία του.
Τα κείμενα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου είναι εστιασμένα στην κοινοβουλευτική δραστηριότητα μέσα από τις επιτροπές και τη σύνοδο ολομελείας. Για να αποφανθεί το Κοινοβούλιο σχετικά με μια πρόταση κανονισμού ή οδηγίας της Επιτροπής ορίζεται ένας βουλευτής που συντάσσει ένα σχέδιο έκθεσης. Αυτό περιλαμβάνει ένα σύντομο ψήφισμα, μια αιτιολογική έκθεση για την οποία συνήθως υπάρχει όριο σελίδων, και από καμία έως πάρα πολλές τροπολογίες πάνω στο κείμενο της Κομισιόν. Το σχέδιο έκθεσης περνάει από την καθύλην αρμόδια κοινοβουλευτική επιτροπή, μετατρέπεται σε τελική έκθεση και, μαζί με τις γνωμοδοτήσεις συναρμόδιων επιτροπών, τίθεται σε ψηφοφορία. Οι τροπολογίες είναι προτάσεις τροποποίησης του κειμένου των εκθέσεων που παραπέμπονται στη σύνοδο ολομελείας. Σε δύο στήλες, αριστερά το κείμενο της Επιτροπής, δεξιά η τροποποίηση του Κοινοβουλίου, με τις λέξεις που αλλάζουν να είναι τυπωμένες με μαύρα και πλάγια. Για να πάρετε μια γεύση, ιδού μια τροπολογία, όπως φαίνεται στο Studio
Υπάρχουν επίσης οι προφορικές και γραπτές ερωτήσεις βουλευτών προς την Επιτροπή ή το Συμβούλιο, που συνήθως καταγγέλλουν τα κακώς κείμενα στο κράτος τους. Μπορεί να αναφέρονται σε πολύ ειδικά θέματα, αλλά σπάνια ξεπερνούν τη μία σελίδα.
Στη σύνοδο ολομελείας συζητιούνται επίσης ψηφίσματα επί επειγόντων διεθνών θεμάτων. Για παράδειγμα, στην πρόσφατη σύνοδο ολομελείας του Νοεμβρίου εγκρίθηκε ψήφισμα που χαρακτηρίζει τη Ρωσία κράτος-χορηγό της τρομοκρατίας, άλλο για την κατάσταση στη Λιβύη και ένα άλλο σχετικά με την κατάσταση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο Κατάρ.
Τέλος έχουμε πολλά κείμενα σχετικά με τη εσωτερική λειτουργία του Κοινοβουλίου, έγγραφα εργασίας, λόγους του Προέδρου, προδιαγραφές διαγωνισμών π.χ. για τα κτίρια που αγοράζει ή χτίζει το Κοινοβούλιο.
Σήμερα, δουλεύουμε με μεταφραστικές μνήμες, με το πρόγραμμα Studio της Trados ή κάποια ανάλογα που έχουν φτιαχτεί από τις υπηρεσίες του Κοινοβουλίου, σε συνδυασμό με ένα πρόγραμμα αυτόματης μετάφρασης. Πρέπει να σας πω ότι μεγάλο ποσοστό των κειμένων μας έχει επαναληπτικό χαρακτήρα, αφού έχουμε ας πούμε τα σχέδια έκθεσης και τα σχέδια γνωμοδότησης, τα οποία πρώτα εγκρίνονται ως σχέδια και ύστερα τούς γίνονται τροπολογίες και αποκτούν την τελική τους μορφή. Το πρόγραμμα χωρίζει το κείμενο σε segments, και για κάθε σέγκμεντ παραθέτει την προηγούμενη μεταφρασμένη μορφή του, αν υπάρχει, αλλιώς δίνει τη μετάφραση που έχει προκύψει από το πρόγραμμα αυτόματης μετάφρασης.
Αυτός ο τρόπος δουλειάς ισχύει περίπου εδώ και 10-12 χρόνια. Παλιότερα γράφαμε το κείμενο σε MS Word, σε συνδυασμό με μια μεγάλη ποικιλία μακροεντολών και με υποδείγματα κειμένων, ώστε όλα τα στερεότυπα στοιχεία του κειμένοιυ να συμπληρώνονται αυτόματα. Ακόμα πιο παλιά, ο μεταφραστής υπαγόρευε το κείμενο σε μηχάνημα (ντικταφόν). Ο ή η γραμματέας έγραφε την κασέτα και ο μεταφραστής διόρθωνε στον υπολογιστή. Η μέθοδος αυτή ήταν η αγαπημένη μου, θυμάμαι, ενώ σε ακόμα πιο επείγουσες περιπτώσεις υπαγορεύαμε απευθείας στην ή στον δακτυλογράφο.
Καθώς τα λέω όλα αυτά, συνειδητοποιώ πόσο τεράστια μεταβολή έχουν υποστεί οι μέθοδοι εργασίας μας μέσα στα χρόνια. Το 1990, υπολογιστές είχαν μόνο οι γραμματείς (παλιά συστήματα με επεξεργαστή κειμένου WordPerfect και λειτουργικό σύστημα DOS), και ο μεταφραστής έγραφε στο χέρι. Όταν είχες να μεταφράσεις τροπολογίες έπρεπε να πας στη βιβλιοθήκη, να βρεις το τεύχος που περιείχε την πρόταση της Επιτροπής, να το φωτοτυπήσεις πολλές φορές, να κόβεις τις παραγράφους με το ψαλίδι, να τις κολλάς στο χαρτί, και πάνω να σημειώνεις με το χέρι τις αλλαγές! Αργότερα, την ίδια δουλειά την έκανες στον υπολογιστή, δηλαδή με εικονική χαρτοκολλητική. Τώρα, γίνεται «μόνη της» από τις μεταφραστικές μνήμης.
Η τεχνολογική άλλωστε εξέλιξη έχει εξαλείψει μια βασική ιδιομορφία της δουλειάς του Κοινοβουλίου: τη μετάβαση, κάθε μήνα, στο Στρασβούργο, για την μεταφραστική υποστήριξη της συνόδου ολομελείας. Παλιότερα, για 4 μέρες κάθε μήνα, δέκα-δώδεκα άτομα από κάθε μεταφραστικό τμήμα έπαιρναν τα μπογαλάκια τους και μετακόμιζαν στο Στρασβούργο, στο κτίριο όπου διεξαγόταν η ολομέλεια. Για τους καινούργιους, το Στρασβούργο ήταν μεγάλο δέλεαρ: άλλαζες τον αέρα σου, δοκίμαζες τοπικές σπεσιαλιτέ, είχες την ευκαιρία να δεις από κοντά βουλευτές ή και καμιά διασημότητα αν τύχαινε να επισκεφτεί το Κοινοβούλιο (μια φορά είχε έρθει ο Χρήστος Σαρτζετάκης, τότε Πρόεδρος της Δημοκρατίας, και είχε προβληματίσει τους διερμηνείς επειδή μίλησε χρησιμοποιώντας γλώσσα αρχαΐζουσα), και αν έκανες σφιχτή διαχείριση μπορεί και να σου περίσσευαν λίγα χρήματα από το επίδομα ξενοδοχείου και διατροφής που έδινε το Κοινοβούλιο. Το δέλεαρ γρήγορα μετατρεπόταν σε αγγαρεία, όσο πάλιωνες και στο τέλος ήταν μάλλον δύσκολο να βρεθούν εθελοντές (ενώ στην αρχή καβγάδιζαν για το ποιος θα πάει). Τελικά τη λύση την έδωσε η τεχνολογία και κατάργησε τις αποστολές αυτές.
Βέβαια, με την τεχνολογία έχει ανέβει κατακόρυφα η παραγωγικότητα, κι έτσι σήμερα, με 24 μεταφραστές και 8 άτομα επικουρικό προσωπικό, το ελληνικό τμήμα βγάζει περισσότερη δουλειά από τον καιρό που είχε 40 μεταφραστές. Η παραγωγικότητα ανά μεταφραστή είναι κατά μέσο όρο γύρω στις 12 σελίδες τη μέρα.
Βέβαια, με τη βοήθεια της τεχνολογίας, μπορεί να αυξάνεται η παραγωγικότητα και να αποφεύγεται η επαναληπτική εργασία, αλλά παρουσιάζονται νέοι κίνδυνοι. Και όπως στους αυτοκινητόδρομους της Ιταλίας, όπως λένε, οι ατέλειωτες ευθείες αποκοιμίζουν τον οδηγό, έτσι και στη μετάφραση με μεταφραστικές μνήμες, τα διαδοχικά «πράσινα» (ταύτιση κατά 100% με προηγούμενο ήδη μεταφρασμένο απόσπασμα) κάνουν τον μεταφραστή να πέφτει στην πράσινη παγίδα, όπως εδώ, όπου σε έναν κατάλογο χωρών και των αντίστοιχων σιδηροδρομικών οργανισμών, ανάμεσα στην Τυνησία και το Τουρκμενιστάν βλέπετε να φιγουράρει μια χώρα με το όνομα «κρέας γαλοπούλας».
Να πούμε εδώ ότι το λάθος έγινε επειδή το «τμήμα» (segment) στο οποίο χωρίζονται τα κείμενα για να μεταφραστούν ήταν μονολεκτικό, περιείχε μόνο τη λέξη turkey. Βρέθηκε λοιπόν ταύτιση 100%, που εμφανίζεται με πράσινο χρώμα στην οθόνη του υπολογιστή. Κουρασμένος ο συνάδελφος ή αφηρημένος, έπεσε στην πράσινη παγίδα, περίπου με τον ίδιο τρόπο που οι οδηγοί αποκοιμιούνται όταν ο αυτοκινητόδρομος περιλαμβάνει διαστήματα με εντελώς ευθεία διαδρομή. Επικύρωσε λοιπόν τη λάθος μετάφραση που του πρότεινε το λογισμικό, κι έτσι αυτή η γκάφα δημοσιεύτηκε τελικά στην Επίσημη Εφημερίδα, αριθ. L 84/26.3.2008, σελ. 92.
Δεν είναι η πρώτη φορά που η γαλοπούλα προκαλεί μεταφραστική γκάφα. Θυμάμαι πριν από αρκετά χρόνια, που είχα δει σε ένα φανελάκι την ετικέτα να γράφει “Fabriqué en dinde”, που είναι η γαλλική μετάφραση του “Made in Turkey” – αλλά όχι της Τουρκίας, παρά της γαλοπούλας! Θα καταλάβατε ίσως για ποιο λόγο η γειτονική χώρα ζήτησε να αλλάξει το επίσημο όνομά της στα αγγλικά από Turkey σε Turkiye.
Να γυρίσουμε στα δικά μας. Το επάγγελμά μας μεταλλάσσεται. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι στο μέλλον ο μεταφραστής, με εξαίρεση τη λογοτεχνία, λιγότερο θα μεταφράζει και περισσότερο θα επιμελείται μεταφράσεις που θα έχουν γίνει από προγράμματα αυτόματης μετάφρασης. Δεν νομίζω ότι θα εκλείψει το επάγγελμα, αφού μάλιστα η ανάγκη για μεταφράσεις εκτοξεύεται κατακόρυφα, αλλά θα αλλάξει χαρακτήρα.
Άλλωστε, στον τελευταίο διαγωνισμό του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, οι επιτυχόντες του οποίου έχουν αρχίσει να στελεχώνουν τις υπηρεσίες μας, ο τίτλος της θέσης εργασίας δεν είναι πια Translators/Traducteurs/ Μεταφραστές αλλά Intercultural and Language Professionals – Επαγγελματίες γλωσσών και διαπολιτισμικότητας, ILP το ακρώνυμο, και, αν διαβάσετε την προκήρυξη, θα δείτε ότι στις δοκιμασίες δεν περιλαμβάνεται μόνο η μετάφραση κειμένου αλλά και η «προσαρμογή κειμένου σε απλή γλώσσα».
Ίσως κάποιος μελλοντικός διαγωνισμός να περιλαμβάνει και τη δοκιμασία της διόρθωσης κειμένου που έχει μεταφραστεί από πρόγραμμα αυτόματης μετάφρασης. Και όπως έλεγα με τον κ. Λαβίδα πριν ξεκινήσουμε την ομιλία, ίσως θα πρέπει και τα πανεπιστήμια να δουν τη διδασκαλία της χρήσης τέτοιων προγραμμάτων και της μετάφρασης με τη βοήθεια τέτοιων προγραμμάτων, αφού στο μέλλον ο μεταφραστής θα είναι «κένταυρος», θα έχει απαραίτητα μηχανικό βοηθό.
Σκέφτομαι λοιπόν να κλείσω την ομιλία μου με μια μικρή ανθολογία από λάθη της αυτόματης μετάφρασης. Πρέπει να σας προειδοποιήσω πως το δείγμα που έχω είναι σχετικά περιορισμένο, διότι ο ρυθμός της δουλειάς δεν μας αφήνει τα χρονικά περιθώρια να καταγράφουμε κάθε αξιοσημείωτο μεταφραστικό λάθος που συναντάμε. Πάνω στη φούρια της δουλειάς, περιοριζόμαστε να το διορθώσουμε και να προχωρήσουμε με τη μετάφρασή μας -σπάνια μόνο έχουμε την πολυτέλεια να το καταγράψουμε.
Ένα γενικό πρόβλημα της αυτόματης μετάφρασης είναι ότι δεν έχει αντίληψη του κειμένου ως ενιαίου συνόλου· το βλέπει σαν ανεξάρτητα τμήματα (σέγκμεντ). Έτσι, αν έχει να μεταφράσει μια αιτιολογική έκθεση όπου υπάρχει η λέξη rapporteur, που μπορεί να είναι βεβαίως εισηγητής αλλά και εισηγήτρια, δεν θα πάρει υπόψη του ότι στη συγκεκριμένη έκθεση ο εισηγητής είναι άντρας, αλλά θα βάλει άλλοτε «εισηγητής» και άλλοτε «εισηγήτρια».
Ένα άλλο, πολύ χαρακτηριστικό και συχνό λάθος της αυτόματης μετάφρασης είναι ότι κάνει κακό parsing, αλήθεια πώς είναι ο ελληνικός όρος; Για παράδειγμα, εδώ:
Moreover, it is appropriate, in order to ensure the availability of fuel and/or energy consumption data from battery electric vehicles…..
ο άνθρωπος-μεταφραστής ξέρει ότι έχουμε fuel consumption data and/or energy consumption data, δηλαδή ο όρος consumption data αναφέρεται και στους δύο όρους που προηγούνται.
Το μηχάνημα δεν το ξέρει και μεταφράζει:
Επιπλέον, για να εξασφαλιστεί η διαθεσιμότητα καυσίμων και/ή δεδομένων κατανάλωσης ενέργειας από ηλεκτρικά οχήματα με συσσωρευτή…
αντί για:
Επιπλέον, για να εξασφαλιστεί η διαθεσιμότητα δεδομένων κατανάλωσης καυσίμου και/ή ενέργειας από ηλεκτρικά οχήματα με συσσωρευτή
Ένα άλλο κοινό λάθος είναι ότι το μηχάνημα διαλέγει μια άλλη σημασία για τον υπό μετάφραση όρο.
The Commission shall determine the content of that form and the modalities for the information by implementing acts.
Αποδόθηκε:
Η Επιτροπή καθορίζει το περιεχόμενο της εν λόγω μορφής και τις λεπτομέρειες των πληροφοριών μέσω εκτελεστικών πράξεων.
διότι form σημαίνει κατά πρώτο λόγο μορφή, όμως σημαίνει και το προς συμπλήρωση έντυπο.
δηλ.
Η Επιτροπή καθορίζει το περιεχόμενο του εν λόγω εντύπου και τις λεπτομέρειες των πληροφοριών μέσω εκτελεστικών πράξεων.
Ένα άλλο παράδειγμα, από την ακρόαση για τον ορισμό αξιωματούχου στην Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα:
In addition to my role on the European Central Bank (ECB) Governing Council, I lead an organisation of about 2000 people….
Μεταφράστηκε:
Πέραν του ρόλου μου στο Διοικητικό Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ), έχω ως αποτέλεσμα την οργάνωση περίπου 2000 ατόμων...
αντί για:
Πέραν του ρόλου μου στο Διοικητικό Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ), διοικώ έναν οργανισμό περίπου 2000 ατόμων….
Ίσως το λάθος έγινε επειδή στα κείμενά μας το lead το χρησιμοποιούμε πολύ συχνά με τη μεταφορική σημασία “έχω ως αποτέλεσμα…, οδηγώ σε…” και όχι με τη σημασία “ηγούμαι, διοικώ”. Βέβαια, κακώς γίνεται η παρανόηση αφού η σημασία “έχω ως αποτέλεσμα” θα ήθελε σύνταξη με την πρόθεση to.
Κι ένα τελευταίο, πιο κωμικό, από ένα νομοθετικό κείμενο για το Σύστημα Πληροφοριών Σένγκεν, το SIS:
As palm print data and DNA profiles are only stored in the SIS….
Δεδομένου ότι τα στοιχεία για την παραγωγή φοινικελαίου και τα προφίλ DNA αποθηκεύονται μόνο στο SIS….
Στα κείμενά μας ασχολούμαστε συχνά με το φοινικέλαιο, οπότε στα σώματα κειμένων βρίσκει κανείς πολύ περισσότερες αναφορές σε palm oil που σημαίνουν φοινικέλαιο παρά σε αποτυπώματα παλάμης. Κι έτσι έγινε το αστείο αυτό λάθος.
Το σωστό:
Δεδομένου ότι τα δεδομένα για τα αποτυπώματα παλάμης και τα προφίλ DNA αποθηκεύονται μόνο στο SIS….
Ακόμα, όταν το μηχάνημα έχει να μεταφράσει έναν όρο που «δεν τον ξέρει» προσπαθεί να τον μαντέψει -και επιδίδεται σε πολύ διασκεδαστικές λεξιπλασίες. Έτσι, το microbiome έχει αποδοθεί άλλοτε ως μικροβόλιο και άλλοτε ως μικροβιομήλο, ενώ το hijab αποδόθηκε φιζάμπη!
Θα ήταν όμως άδικο να εστιαστούμε στα λάθη, αφού η ποιότητα της αυτόματης μετάφρασης έχει κάνει άλματα τα τελευταία χρόνια. Εκτός αυτού, μεταφραστικά λάθη κάνουμε κι εμείς οι άνθρωποι, αλλά με τρόπο διαφορετικό.
Καθώς το επάγγελμά μας μεταλλάσσεται, εσείς οι νεότεροι θα πρέπει να μάθετε και τα δικά σας λάθη να αποφεύγετε και τα λάθη του αυτόματου βοηθού σας να διορθώνετε. Μια γενική συμβουλή, βέβαια, είναι να διαβάζετε μια δεύτερη φορά αυτό που γράψατε και να αναρωτιέστε αν έχει νόημα.
Αν το κάνετε, είναι βέβαιο πως δεν θα γράψετε ούτε για κρέας γαλοπούλας ανάμεσα στις σιδηροδρομικές εταιρείες ούτε για φοινικέλαιο πλάι στα δακτυλικά αποτυπώματα.
Σας ευχαριστώ!
