Χρήστος Μαρκίδης, Ποίηματα 1999-2020, Αρμός, Αθήνα 2023.
Ρίξου
Στις Λέξεις
Ασέλγησε
Στο παράφορο
Των νοημάτων
Οι εκδόσεις Αρμός εξέδωσαν τον Οκτώβριο του 2023 τα Ποιήματα 1999-2020, συγκεντρωτικό τόμο με το συνολικό ποιητικό έργο του ζωγράφου, δοκιμιογράφου και ποιητή Χρήστου Μαρκίδη. Ο Χρήστος Μαρκίδης έχει εκδώσει έξι ποιητικές συλλογές, καθώς και δοκιμιακά πεζογραφήματα. Παράλληλα ασχολείται κυρίως με τη ζωγραφική, όντας ένας καταξιωμένος ζωγράφος, με δεκατέσσερις ατομικές εκθέσεις στο ενεργητικό του και συμμετοχή σε περισσότερες από εβδομήντα ομαδικές στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, ενώ πλήθος εξωφύλλων ποιητικών συλλογών, θεατρικών προγραμμάτων κ.ά. ανήκουν στην καλλιτεχνική του παραγωγή. Το σύνολο αυτής της πολυσύνθετης καλλιτεχνικής εργασίας αλλά και η κριτική πρόσληψή του παρουσιάζεται στο προσωπικό ιστολόγιό του.
Η περίπτωση του Χρήστου Μαρκίδη είναι άκρως ενδιαφέρουσα καθώς τόσο στο εικαστικό όσο και στο ποιητικό έργο αλλά και στα δοκιμιακά κείμενά του παρουσιάζεται η γόνιμη σύζευξη όχι μόνο καλλιτεχνικών πεδίων και κριτικής σκέψης, αλλά και η αρμονική σύνθεση αντιθετικών διπόλων. Κυρίως τον απασχολεί το δίπολο αίσθηση-νους («Μάτια και αυτιά είναι κακοί μάρτυρες, αν η ψυχή δεν εννοεί», μας λέει ο Ηράκλειτος ) που συνιστά την αέναη κίνηση των αντιθετικών εννοιών και είναι αυτό που θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ο κεντρικός άξονας του έργου του. Ο Μαρκίδης, τόσο με τον χρωστήρα όσο και με τη γραφή, κινείται ανάμεσα σε αυτά τα δύο στοιχεία. Παράλληλα, παρουσιάζεται ρηξικέλευθος κυρίως ως προς τη μορφή και ως προς τα στοιχεία της τεχνικής, ενώ παραμένει πιστός σε διαχρονικές αξίες και ιδεώδη που συνιστούν στοιχεία ταυτοτικά όχι μόνο για τον ίδιο, αλλά και για όσους/όσες επιμένουν στα ερωτήματα που έθεσε η Γενιά του Τριάντα για τα ζητήματα ελληνικότητας και αισθητικής αποτίμησης.
Πιο συγκεκριμένα, στο έργο του, είτε εικαστικό είτε ποιητικό, κυριαρχεί η μέριμνα για την ανάδειξη εννοιών και αξιών όπως η αρμονία, η λιτότητα, το κάλλος αλλά και ο προβληματισμός για το νόημα της ύπαρξης, για την επίτευξη της ηθικής ακεραιότητας. Πυρήνας όλων των αισθητικών του προσεγγίσεων είναι η αέναη ροή του χρόνου και οι επιτελέσεις του στον χώρο. Τόσο στις εικαστικές του συνθέσεις όσο και στις ποιητικές, παρελθόν και παρόν ρευστοποιούνται και τήκονται διαρκώς σε κινητικά εναλλασσόμενες φόρμες λέξεων και σχημάτων. Το Όλον διαχωρίζεται στα μέρη του και επανασυντίθεται δυναμικά και αέναα, όπως είχαν διδάξει οι Ίωνες φιλόσοφοι, κυρίως ο Ηράκλειτος.
Τόσο οι εικαστικές μορφές όσο και τα ποιήματά του «ούτε λέγουν, ούτε κρύπτουν απλά σημαίνουν», κατά το γνωστό Δελφικό ρητό. Διακειμενικές αναφορές από την αρχαία ελληνική φιλοσοφία και τα Δελφικά ρητά ως τις διδαχές των Πατέρων της Εκκλησίας δύνανται να ανιχνευθούν στα ποιήματά του, ενώ μπορούν και ως στοχασμοί να εντοπιστούν, μέσω της προσεκτικής ανάγνωσης, στα εικαστικά έργα του.
Για τον Μαρκίδη ο εαυτός ως μικρόκοσμος δεν είναι παρά το υποσύνολο του Κόσμου, του συμπαντικού μακρόκοσμου που βρίσκεται διαρκώς εν τω γίγνεσθαι, εν κινήσει. Καθιστά σαφές με τρόπο εμφαντικό ότι μόνο η συνειδητή αποδοχή της φθαρτότητας και η αναγκαία γνώση του εαυτού δύνανται να καταστήσουν την ανθρώπινη ζωή αξιοβίωτη, μέσω των ηθικών και αισθητικών επιλογών. Παράλληλα, οι χώροι που κατασκευάζει (εικαστικά ή λεκτικά) γίνονται πεδία αέναου επαναπροσδιορισμού και μεταβολής, ένα διαρκώς γίγνεσθαι που συμπαρασύρει στη δυναμική του τις υπάρξεις. Επιμένει, δηλαδή, να πλάθει χώρους και χρόνους έτσι ώστε να αναδεικνύονται κυρίως οι μεταξύ τους συν-ενέργειες. Τον απασχολεί το είναι ως χωρική αναπαράσταση και το μη είναι ως ά-χωρη αναπαράσταση. Φροντίζει έτσι ώστε να συνέχονται δυναμικά. Οι συνθήκες όπου κινούνται τόσο οι μορφές στο εικαστικό έργο του όσο και το ποιητικό υποκείμενο, στο λογοτεχνικό πεδίο, συχνά είναι αβέβαιες, ρευστές, αινιγματικές. Βιώνουν με τρόπο μοναχικό υπαρξιακή αγωνία αλλά όχι με τρόμο. Με πλήρη επίγνωση της φθαρτότητας και του επικείμενου τέλους. Ενώ στη σύγχρονη πραγματικότητα κυριαρχεί μια ολοποιητική τάση άμβλυνσης των αντιθέτων και δημιουργίας κανονικοποιημένων σχέσεων και επιβεβλημένων εξοντωτικών ρυθμών καθημερινότητας, στον καλλιτεχνικό κόσμο του Μαρκίδη το ατομικό, το ιδιωτικό, το αινιγματικό και αβέβαιο, το άχρονο, κυριαρχούν με τρόπο σαφή και επιχειρούν να αποδομήσουν τις προσπάθειες δημιουργίας υποκειμένων υποταγμένων σε μαζοποιητικούς εξουσιαστικούς μηχανισμούς. Η πνευματική ελευθερία, ως στόχος και ως τρόπος αντίστασης σε έναν κόσμο που οδηγεί διαρκώς στην απομάγευση, είναι ο τρόπος με τον οποίο οι υπάρξεις που κινούνται στον κόσμο που δημιουργεί ο Μαρκίδης αποκτούν ύλη, κινούνται, συστρέφονται, αλληλεπιδρούν με τους δέκτες του έργου του.
Τα όρια του κόσμου του Μαρκίδη, όπως και για την καθεμιά και για τον καθένα μας, είναι τα όρια της γλώσσας του. Αναπαριστά (και) με λέξεις όλα όσα συνιστούν αναπαριστάμενες εικόνες στη σκέψη του και στη ζωγραφική του. Οι έννοιες που τον απασχολούν, ρευστές πάντα αν και διαχρονικές, είναι παρούσες και στο ποιητικό έργο του. Ενώ στη ζωγραφική οι αντιθέσεις φωτός και σκιάς και οι χρωματικές αποχρώσεις αποδίδουν τον στοχασμό του, στην ποίηση το φορτίο βαρύνει τις λέξεις που λειτουργούν ως συνθετικές μονάδες που συναπαρτίζουν τις νοηματικές μορφοποιήσεις με τρόπο γλωσσικό. Η δομή του ποιητικού αυτού σύμπαντος συντίθεται από νοο-μορφές που αλληλεπιδρούν εντός του ά-χωρου γλωσσικού κόσμου. Οι έννοιες αποκτούν άλλη μορφή και περιεχόμενο πλέον, όχι πια χρωματικό αλλά γλωσσικό. Η εσωτερική κινητικότητα και η παλλόμενη ενέργεια των ζωγραφικών μορφών μεταστοιχειώνεται σε γλωσσική αναπαράσταση.
Αισθητικοί άξονες γύρω από τους οποίους κινείται συνολικά το ποιητικό έργο του είναι η Κρητική Λογοτεχνία, ο Σολωμός, ο Καβάφης αλλά εμφανείς είναι και οι επιρροές από τη Γενιά του Τριάντα. Συνεχίζει, δηλαδή, μια διαδρομή που εμπεριέχει μεταβυζαντινές μνήμες, δημοτικό τραγούδι και διαρκή αναζήτηση του τι συνιστά τον πυρήνα της ελληνικότητας όχι ως εντοπιότητας αλλά ως οικουμενικότητας. Στοιχεία θρησκευτικά, γλωσσικά, αισθητικά συνέχονται σε ένα ποιητικό αποτέλεσμα που συναρτάται και αλληλοσυμπληρώνεται τόσο με το εικαστικό όσο και με το δοκιμιακό του έργο.
Στον συγκεντρωτικό τόμο με τίτλο Ποιήματα 1999-2020 είναι δυνατή η περιδιάβαση στο ποιητικό έργο από τη συλλογή Μονόζυγο – Τέσσερα Σχεδιάσματα (1999) έως και το Έρεβος ή το άλλο φως (2020). Κοινά στοιχεία όλων των συλλογών, παρά τη διαφορετικότητά τους και τους συνεχείς πειραματισμούς σε επίπεδο μορφής, είναι ο εικονοπλαστικός λυρισμός, η ανάδυση φασματικών μορφών, οι μυθολογικές αναφορές και ο προβληματισμός για την ανθρώπινη κατάσταση.
Το 1999 εμφανίζεται με τη συλλογή Μονόζυγο – Τέσσερα Σχεδιάσματα, όπου η εκφραστική λιτότητα, η αλληλουχία των χρονικών διαβαθμίσεων και οι αναφορές στις καταβολές του (Φαγιούμ, Μυθολογία, Αρχαιότητα, Χριστιανισμός, Μακεδονία) σηματοδοτούν την έναρξη μιας προσωπικής πορείας αναζήτησης νέων εκφραστικών τρόπων μέσω της γλωσσικής αποτύπωσης.
Στη συλλογή Έως (2001) οι ολιγόστιχες αποφθεγματικές συναρτήσεις λέξεων και οι διαρκείς πειραματισμοί με τα ηχοχρώματα και την τονικότητα των λέξεων δημιουργούν μια ενδιαφέρουσα σύνθεση αντιθέτων ροπών και ακουστικών εικόνων.
ΠΡΟΣΟΜΟΙΟ
Πώ μόνο λέξεις
Πώ μόνο λέξεις
Της Ηχούς
Να περπατήσουν τα νερά
Ακολουθεί η συλλογή Άτια στο σκοτεινό νερό (2003), όπου οι ωσμώσεις ανάμεσα στην κίνηση και στην ακινησία, στο φως και στο σκοτάδι αλλά και στις θεολογικές ερμηνείες του κόσμου συνυφαίνονται, καθώς πλέον έχουν κατακτηθεί τα εκφραστικά μέσα και οι πειραματισμοί γίνονται με μεγαλύτερη ασφάλεια.
Μόνος
Ο τόκος ανδρώνεται
Τρεις μέρες τώρα, ο Ντέβα μάς πόζαρε κατά
μέτωπο. Είχαμε διαμορφώσει το σώμα, όταν
λογαριάσαμε ότι τα μάτια δεν έπρεπε να κοιτούν
πέρα από τον οριζόντιο εννοιοκρατικό άξονα.
Εκείνη ακριβώς τη στιγμή το παρόν διερράγη.
Στη συλλογή Κιννάβαρι (2009) που ακολουθεί, η υπαινικτικότητα, η εκφραστική λιτότητα αλλά και προσπάθεια επίτευξης αρμονίας μέσω της εξισορρόπησης αντιθέτων εννοιών μέσω του εικονοπλαστικού λόγου γίνεται περισσότερο εμφανής. Ακολουθεί απόσπασμα:
ΕΞΟΔΟΣ
Είναι λεπτό το σημείο
ανάμεσα στο περιττό
και το άρτιο
ανάμεσα στο έλατο
και της φωτιάς το σινιάλο
ανάμεσα στο διάσελο
και της αναμονής το γεφύρι.
Στην επόμενη συλλογή, με τίτλο Δράκων κατήλθες (2013), ολιγοσύλλαβες τρίστιχες στροφές πυκνώνουν νοήματα σχετικά με το υπάρχειν. Με λόγο αποφθεγματικό, με κατάλληλη χρήση συνηχήσεων και σιωπών, το ποιητικό υποκείμενο στοχάζεται και καλεί σε ανάλογο στοχασμό για τα όρια του κόσμου, δηλαδή για τα όρια της γλώσσας αλλά και για το νόημα της ύπαρξης, την αυτοπραγμάτωση και το Τέλος.
Στοχάσου την προσμονή
Στοχάσου την πληρωμή
Στοχάσου την έξοδο
Στην τελευταία ποιητική συλλογή, με τίτλο Έρεβος ή το άλλο φως (2020), όλη η προηγούμενη διαδρομή ωριμάζει και δίνει ένα έργο που συμπυκνώνει όλο τον φιλοσοφικό στοχασμό και τις αισθητικές αναζητήσεις του Μαρκίδη. Γραφή πυκνή, λιτή, αινιγματική, με διαρκείς διακειμενικές αναφορές στους μεγάλους της ελληνικής ποιητικής παραγωγής αλλά και σε όσους καθόρισαν την καλλιτεχνική πορεία του, όπως ο Αντρέι Ρουμπλιόφ. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το ποίημα με το οποίο ολοκληρώνεται η συγκεκριμένη συλλογή και έχει τίτλο «Έξοδος». Η ολοκλήρωση όλης αυτής της μεστής ποιητικής διαδρομής και των πολλαπλών πειραματισμών της μέσω των ηχοχρωμάτων και των εννοιακών σχηματοποιήσεων γίνεται με ένα ποίημα που πατά στέρεα μορφικά στην παράδοση των δημοτικών τραγουδιών, γραμμένο σε ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο.
ΕΞΟΔΟΣ
Αλλοπαρμένος γύρισες από τον Κάτω Κόσμο
Ήπιες νεράκι για χορό, κρασί και πεντοζάλη
Ξεντύθηκες την άψινθο τα μαύρα ρούχα βγήκαν
Στολίστηκαν τα πέρατα μα ο νους ψυχομαχάει
Ψυχομαχάει και τέρπεται ψυχομαχάει και λέει
Πού είσαι μάνα του Μαγιού τεφτέρι του πελάγου
Να στείλεις νάμα στην ψυχή να σε μοιρολογήσει
Να σκάψεις λάκκο στον θορό να ποτιστούν τα σείστρα
Και με το νάϊ και να το ναι τα σήμαντρα να ηχήσουν.
Η ποίηση του Μαρκίδη, όπως και η ζωγραφική του, κινείται διαρκώς ανάμεσα στο φως και στη σκιά, στην κίνηση και στην ακινησία, στον χρόνο και στο άχρονο, στον χώρο και στο ά-χωρο, στην αποκάλυψη και στον υπαινιγμό. Καταφέρνει να επιτύχει τη σύντηξη διαφορετικών αισθητικών προσεγγίσεων όπως η κλασική και η βυζαντινή κληρονομιά με το σύγχρονο προβληματισμό για την κατάκτηση της προσωπικής ελευθερίας μέσω της αμφισβήτησης της κυρίαρχης κουλτούρας. Πραγματεύεται μείζονα ζητήματα της ανθρώπινης κατάστασης, οριακές στιγμές της ύπαρξης όχι αναπαράγοντας τετριμμένες βεβαιότητες και clichés αλλά θέτοντας στο προσκήνιο την α-πορία και την αμηχανία του ποιητικού υποκειμένου μπροστά στο φαινόμενο της Ζωής και του Τέλους. Με τρόπο αινιγματικό, στοχαστικό, συχνά ασθματικό, εκφράζει την αγωνία για την πορεία προς το Φως και τη Λύτρωση.
⸙⸙⸙
[Πρώτη δημοσίευση στο ηλεκτρονικό Φρέαρ. Οι εικόνες είναι αντλημένες από το προσωπικό ιστολόγιο του Χρήστου Μαρκίδη. Δείτε τα περιεχόμενα του δέκατου ηλεκτρονικού μας τεύχους εδώ.]
