Σήμερα, 23 Ιουνίου, είναι η εθνική γιορτή του Λουξεμβούργου, όπως η 14η Ιουλίου για τους Γάλλους ή η 25η Μαρτίου και η 28η Οκτωβρίου για εμάς. Η μέρα δεν σημαδεύει το ξέσπασμα κάποιας επανάστασης, την έναρξη ή τη λήξη κάποιου πολέμου ή την ανακήρυξη του κράτους, όπως σε άλλες περιπτώσεις, αλλά τα γενέθλια του Μεγάλου Δούκα.
Υποτίθεται δηλαδή, διότι στην πραγματικότητα κανείς μονάρχης του Λουξεμβούργου δεν έχει γεννηθεί στις 23 Ιουνίου. Όταν αποφάσισαν να καθιερώσουν τη γιορτή, στον θρόνο βρισκόταν η Μεγάλη Δούκισσα Καρλότα, η γιαγιά του τωρινού Μ. Δούκα Ερρίκου, η οποία είχε γεννηθεί στις 23 Ιανουαρίου. Επειδή το χειμώνα εδώ κάνει κρύο (και τότε έκανε περισσότερο), αποφάσισαν να μεταφέρουν τη γιορτή σε πιο φιλικές θερμοκρασίες κι έτσι καθιερώθηκε η 23η Ιουνίου.
Όχι ότι σήμερα θα είναι όλα ανέφελα. Το δελτίο προβλέπει σκόρπιες βροχές το απόγευμα -αλλά έτσι κι αλλιώς το μεγάλο πατιρντί έγινε χτες, με πυροτεχνήματα, συναυλίες στο δρόμο και γλέντι μέχρι πρωίας, παρόλο που και πάλι έριξε μια μπόρα. Ήταν εδώ και η Πρόεδρος της Δημοκρατίας προχτές, δεν ξέρω αν έμεινε για τις γιορτές, ελπίζω να πήρε μαζί της ομπρέλα.
Το Λουξεμβούργο είναι Μεγάλο Δουκάτο, το μοναδικό κράτος σήμερα στον κόσμο που έχει αυτό τον τίτλο. Εμφανίστηκε όμως πρώτη φορά ως κομητεία, το 963, όταν ο κόμης Ζίγκφριντ των Αρδενών αγόρασε έναν βράχο που είχε πάνω του ρωμαϊκές οχυρώσεις, που λεγόταν Lucilinburhuc, λέξη σύνθετη που το πρώτο της συνθετικό είναι το παλαιογερμανικό luzel που σημαίνει «μικρός» (από εκεί και το αγγλ. little) και το δεύτερη «κάστρο, πύργος». Καστράκι, δηλαδή, κι ας μας ξεγελάει το Lux- που θυμίζει φωταψίες και είδη πολυτελείας.
Το 1353 η κομητεία του Λουξεμβούργου ενώθηκε με άλλες περιοχές ολόγυρα και αποτέλεσε το Δουκάτο του Λουξεμβούργου, τον καιρό που η Ευρώπη ήταν μια κουρελού από πριγκιπάτα, δουκάτα και μικρά βασίλεια. Από το 1440 και μετά το Δουκάτο του Λουξεμβούργου εντάσσεται στις Κάτω Χώρες, που αρχικά ανήκουν στη Βουργουνδία, μετά στους Αψβούργους, μετά στην Ισπανία. Όταν η Ολλανδία αποκτά την ανεξαρτησία της το 1581, οι υπόλοιπες επαρχίες που παραμένουν υπό ισπανική κυριαρχία αναφέρονται ως Ισπανικές Κάτω Χώρες. Το 1659, με τη Συνθήκη των Πυρηναίων, αρκετά εδάφη του Δουκάτου παραχωρούνται στη Γαλλία. Το 1714 όλη η περιοχή περνάει υπό αυστριακή κυριαρχία, έως το 1795 που έρχονται οι Γάλλοι της Επανάστασης. Το Δουκάτο του Λουξεμβούργου (που είναι πολύ μεγαλύτερο από το σημερινό κράτος) αποτελεί νομό της δημοκρατικής Γαλλίας, τον Νομό Δασών (Departement des Forêts).
Μετά το Βατερλό, το Συνέδριο της Βιέννης μοιράζει πάλι την Ευρώπη. Το Δουκάτο του Λουξεμβούργου χάνει κάποια εδάφη που δίνονται στην Πρωσία, ενώ το υπόλοιπο προάγεται σε Μεγάλο Δουκάτο, που τελεί υπό προσωπική ένωση με τον θρόνο του Ηνωμένου Βασιλείου των Κάτω Χωρών, στον οποίο βρίσκεται ο βασιλιάς Γουλιέλμος. Ταυτόχρονα ομως ανήκει στη Γερμανική Συνομοσπονδία. Το 1830 το Βέλγιο γίνεται ανεξάρτητο και το 1839 όλα τα γαλλόφωνα μέρη του Μεγάλου Δουκάτου παραχωρούνται στο Βέλγιο, όπου απαρτίζουν τη σημερινή επαρχία Λουξεμβούργου με πρωτεύουσα την Αρλόν. Αυτό που απομένει είναι το σημερινό κράτος, πολύ μικρότερο από παλιότερα (εδώ βλέπετε τη διαδοχική συρρίκνωσή του). Από το 1839 λογαριάζεται ως ανεξάρτητο κράτος το Λουξεμβούργο. Έμεινε ανεξάρτητο, επειδή οι μεγάλες δυνάμεις φοβούνταν μήπως κάποια άλλη το κατακτήσει. Το 1866, Πρωσία και Γαλλία παρά λίγο να συρθούν σε πόλεμο γι’ αυτόν το λόγο. Τελικά με τη Συνθήκη του Λονδίνου, το 1867, όλες οι μεγάλες δυνάμεις εγγυήθηκαν την ανεξαρτησία του Λουξεμβούργου και σε αντάλλαγμα οι Λουξεμβουργιανοί δέχτηκαν να γκρεμίσουν τα απόρθητα τείχη της πρωτεύουσάς τους, που της είχαν χαρίσει την ονομασία «Γιβραλτάρ του Βορρά» -έχουν βέβαια απομείνει αρκετά ερείπια και ίχνη των οχυρώσεων.
Είναι μικρό το κράτος του Λουξεμβούργου, αλλά όχι μικροσκοπικό. Δεν είναι Μονακό ή Άγιος Μαρίνος, έχει έκταση 2586 τ.χιλ., παναπεί κάτι λιγότερο από τον νομό Καρδίτσας και κάτι περισσότερο από τον νομό Ροδόπης. Έχει σχήμα ρόμβου, που η μεγάλη του διαγώνιος φτάνει τα 100 χιλιόμετρα και η μικρή τα 40. Συνορεύει με το Βέλγιο από δυτικά, με τη Γερμανία από τ’ ανατολικά, με τη Γαλλία στο νότο. Τα σύνορα με τη Γερμανία είναι τρία ποτάμια, Μοζέλας, Ζάουερ και Ουρ, εκτός από ένα σημείο, στο Βιάντεν, όπου υπάρχουν και χερσαία σύνορα για λίγα χιλιόμετρα.
Το κράτος έχει πληθυσμό 645.000 (2022) ενώ η πρωτεύουσα, που λέγεται επίσης Λουξεμβούργο, ή πόλη του Λουξεμβούργου, 128.000. Tα τελευταία χρόνια, το Λουξεμβούργο είναι το ευρωπαϊκό κράτος που σημειώνει τη μεγαλύτερη αύξηση πληθυσμού. Αρκεί να σκεφτούμε ότι το 2010 ο πληθυσμός ήταν 507.000, δηλ σημείωσε αύξηση 27% σε 12 χρόνια!
Αυτό έγινε με την αθρόα εισδοχή μεταναστών. Για παράδειγμα, το 2021 το ισοζύγιο γεννησεων/θανάτων ήταν θετικό κατά 2200 αλλά το ισοζύγιο της μετανάστευσης ήταν θετικό κατά 9500. Σήμερα το 52% των κατοίκων είναι Λουξεμβούργιοι και το 48% ξένοι, ενώ στο 52% μετράνε και όσοι έχουν πολιτογραφηθεί Λουξεμβούργιοι. Η δεύτερη μεγαλύτερη πληθυσμιακή ομάδα είναι οι Πορτογάλοι, κάπου 95.000. Οι Έλληνες (που δεν έχουν πάρει λουξεμβουργιανη ιθαγένεια) είναι γύρω στους 3700.
Το Λουξεμβούργο έχει ενεργητική πολιτική πολιτογραφήσεων και κάθε χρόνο παίρνουν την ιθαγένεια κάπου 8000 κάτοικοι, εφόσον το επιθυμούν, έχουν συμπληρώσει πενταετία και εφόσον περάσουν εξετάσεις στη λουξεμβουργιανή γλώσσα, κάτι που δεν είναι τυπική διαδικασία. Ωστόσο, για όσους μένουν στη χώρα είκοσι χρόνια, αρκεί να παρακολουθήσουν 24 ώρες μαθήματα της γλώσσας.
Το Λουξεμβούργο είναι χώρα τρίγλωσση. Επίσημες γλώσσες είναι τα γαλλικά, τα γερμανικά και τα λουξεμβουργιανά. Ουσιαστικά, το Λουξεμβούργο είναι η μόνη πολύγλωσση χώρα της Ευρώπης, διότι το Βέλγιο και η Ελβετία αποτελούνται απο μονόγλωσσες οντότητες. Ο Λουξεμβούργιος θα μιλήσει λουξεμβουργιανά με την οικογένειά του, θα διαβάσει γερμανικά στην εφημερίδα του και θα επικοινωνήσει στα γαλλικά με τον πελάτη του. Τα γαλλικά είναι η γλώσσα της καθημερινής επικοινωνίας (όπως και της σύνταξης των νόμων) κι έτσι στις καθημερινες συναλλαγές σε καταστήματα, δημόσιες υπηρεσίες κτλ. όλοι μιλάνε γαλλικά. Τα λουξεμβουργιανά άλλωστε αποτέλεσαν καθεστώς επίσημης γλώσσας μόλις το 1984 και δεν έχουν καθεστώς επίσημης γλώσσας στην Ευρωπαϊκή Ένωση -μάλιστα, οι αρχές της χώρας δεν έχουν πιέσει, για λόγους που δεν μου είναι γνωστοί, να γίνει η γλώσσα τους επίσημη της ΕΕ, όπως έκαναν Ιρλανδοί και Μαλτέζοι. Ωστόσο, τα τελευταία 10-15 χρόνια τα λουξεμβουργιανά χρησιμοποιούνται όλο και περισσότερο (από αυτούς που τα ξέρουν, βέβαια).
Μια και εδώ ασχολούμαστε με τη γλώσσα, να πούμε καναδυό πράγματα.
Τα Lëtzebuergesch, δηλαδή τα λουξεμβουργιανά (εμείς που μένουμε εδώ τα λέμε και λούξικα) είναι η μητρική γλώσσα των Λουξεμβούργιων και μιλιέται ή έστω μιλιόταν και στις… αλύτρωτες παραμεθόριες περιοχές του Βελγίου και της Γαλλίας. Είναι γερμανική διάλεκτος, ακριβέστερα φρανκονική, με αρκετές γαλλικές επιρροές στο λεξιλόγιο. Ας πούμε, το «ευχαριστώ» είναι Merci, τα χρήματα (τα λεφτά) είναι suen, από το γαλλικό sou, ενώ ο δικηγόρος λέγεται affekot.
Διαφορές με τα γερμανικά υπάρχουν επίσης και στο αλφάβητο, αφού τα λουξεμβουργιανά έχουν τα γράμματα με διακριτικά é και ë, που δεν υπάρχουν στα γερμανικά, και δεν έχουν τα ö και ü των γερμανικών (έχουν ä). Επίσης, η ορθογραφία τους είναι περισσότερο φωνηματική από των γερμανικών ενώ τα ουσιαστικά δεν αρχίζουν από κεφαλαίο γράμμα.
Για τον γερμανομαθή, τα λουξεμβουργιανά κρύβουν κι άλλες μικροεκπλήξεις, επειδή για αρκετές βασικές έννοιες έχουν κάποια λέξη που μοιάζει με λαϊκό όρο της γερμανικής. Ας πούμε, το «μιλάω» είναι sprechen στα στάνταρ γερμανικά, αλλά στα λουξεμβουργιανά είναι schwätzen (‘τσαμπουνάω, φλυαρώ’ στα στάνταρ γερμανικά). Οι πατάτες είναι Kartoffeln στα στάνταρ γερμανικά αλλά gromperen (κατά λέξη: γεωάχλαδα) στα λουξεμβουργιανά, όπως άλλωστε και σε διάφορες γερμανικές διαλέκτους.
Κάτι που διακρίνει τα λουξεμβουργιανά από τις μεγάλες ευρωπαϊκές γλώσσες, ειναι ότι βάζουν άρθρο στα κύρια ονόματα, όπως κάνουμε κι εμείς στα ελληνικά. Ως γνωστόν οι περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, στην επίσημη μορφή τους, δεν βάζουν άρθρα στα κύρια ονόματα, λένε Philippe et Catherine, I am Nick, io sono Alberto. Ωστόσο, στις διαλέκτους αλλά και στη λαϊκή γλώσσα όλων αυτών των χωρών είναι από σπάνιο έως αρκετά συνηθισμένο να ακούσεις το κύριο όνομα να δηλώνεται έναρθρα.
Τα λουξεμβουργιανά, επειδή ήταν προφορική διάλεκτος που έγινε γλώσσα, διατηρούν έναρθρα τα κύρια ονόματα στην προτυπη μορφή της γλώσσας, κάτι που θα ακούγεται πολύ χωριάτικο στους Γάλλους και τους Γερμανούς, υποθέτω.
Το οριστικό άρθρο είναι: d’ για τα θηλυκά ονόματα και de ή den για τα αρσενικά. Είναι den αν ακολουθεί φωνήεν ή D, H, N, T, Z. Αν ακολουθεί άλλο σύμφωνο, είναι de.
Έτσι, θα μπορούσα να πω:
Ech senn den Nikos. Εγώ είμαι ο Νίκος
Du bass d’Nefeli. Εσύ είσαι η Νεφέλη.
Dat ass de Petros. Αυτός είναι ο Πέτρος.
Ο κανόνας της παράλειψης του τελικού n, που ισχύει και σε άλλες δυτικογερμανικές διαλέκτους, μπερδεύει αρκετά διότι η ίδια λέξη αλλάζει ανάλογα με το περιβάλλον της. Ας πούμε, το 35 είναι fënnefandrësseg (γερμ. fünfunddreissig) αλλά το 45 είναι fënnefavéierzeg (γερμ fünfundvierzig). Το «όταν θα πάω» είναι wann ech ginn «when I go», αλλά στο «όταν θα πάμε», wa mer ginn, το n χάνεται.
Πολλοί Λουξεμβούργιοι, μαζί και κόμματα της δεξιάς, ανησυχούν για το μέλλον της λουξεμβουργιανής γλώσσας, που θεωρούν ότι απειλείται με εξαφάνιση. Η ανησυχία αυτή φαίνεται εύλογη αν σκεφτούμε ότι συνεχώς αυξάνεται το ποσοστό των αλλοδαπών στη χώρα, ενώ πρεπει επίσης να μετρήσουμε και τις 200.000 «φρονταλιέ», τους εργαζόμενους που δουλεύουν στο Λουξεμβούργο αλλά ζουν στη Γαλλία ή στο Βέλγιο (και λιγότεροι στη Γερμανία) και καθημερινά κάνουν τη διαδρομή -πολύ λίγοι από αυτούς μιλούν λουξεμβουργιανά. Οι ανησυχούντες βλέπουν την απειλή από τα γαλλικά, τα αγγλικά δεν τους ενοχλούν.
Από την άλλη, η ανησυχία δεν φαίνεται εύλογη αν σκεφτούμε ότι τα παιδιά των αλλοδαπών κατοίκων, όσα τουλάχιστον φοιτούν σε λουξεμβουργιανά σχολεία (που έχουν δικαίωμα να πάρουν την ιθαγένεια στα 18 τους αν γεννήθηκαν εδώ) θα μάθουν καλά λουξεμβουργιανά, κάτι που δεν ισχύει π.χ. για τα μαλτέζικα (υπάρχουν στη Μάλτα σχολεία που δεν διδάσκουν τη γλώσσα, μόνο αγγλικά) ή για τα ιρλανδικά.
Επιπλέον, η λουξεμβουργιανή έχει, για να το πω λαϊκά, ξεψαρώσει, δηλαδή πιο σωστά έχουν ξεψαρώσει οι ομιλητές της, που τη χρησιμοποιούν ολοένα και περισσότερο. Στο μεγαλύτερο κατάστημα της ντόπιας αλυσίδας σουπερμάρκετ πρόσεξα σήμερα πολλά διαφημιστικά γραμμένα μόνο στα λουξεμβουργέζικα, κάτι που θα ήταν αδιανόητο πριν από 10-20 χρόνια.
Το κράτος επικοινωνεί με τους κατοίκους τουλάχιστον στις 3 επίσημες γλώσσες (λουξ, γερμ, γαλλ) αλλά συνήθως σε 5 (+ πορτογαλικά και αγγλικά). Οι ιδιώτες δεν δεσμεύονται. Στο αεροδρόμιο τα μηνύματα προς το κοινό είναι μόνο σε αγγλικά και γαλλικά (και όχι πια στα λουξεμβουργιανά και στα γερμανικά). Στα μαγαζιά βλέπει πολύ συχνά κανείς ανακοινώσεις στα γαλλικά και τα λουξεμβουργιανά ή στα γαλλικά, τα αγγλικά και τα λουξεμβουργιανά -ένα παράδειγμα από φούρνο της γειτονιάς μου. Οι γερμανομαθείς θα καταλάβουν τα περισσότερα λουξεμβουργιανά.
Μια όμορφη περιοχή στο ανατολικό Λουξεμβούργο, με δάση, ρυάκια, ασβεστολιθικούς σχηματισμούς, καταρράκτες και τα συναφή, λέγεται «Μικρή Ελβετία». Κάποιοι θα έλεγαν ότι και ολόκληρη η χώρα ή τουλάχιστον ο τραπεζικός και χρηματοπιστωτικός τομέας της λειτουργεί σαν μικρή Ελβετία ή τέλος πάντων σαν φορολογικός παράδεισος, και ότι εκεί οφείλεται ο πλούτος της χώρας τις τελευταίες δεκαετίες. Οι Λουξεμβούργιοι θα απαντούσαν ότι συμμορφώνονται με τις τραπεζικές οδηγίες της ΕΕ και ότι ειδικά καθεστώτα έχουν και η Ολλανδία ή η Ιρλανδία, για να μη μιλήσουμε για τα διάφορα νησιά της Μάγχης, το Μονακό ή το Ντελαγουέρ.
Σε κάθε περίπτωση, ένα τόσο μικρό (αλλά όχι μικροσκοπικό) κράτος δεν μπορεί ν’ αποτελέσει παράδειγμα προς μίμηση (ή προς αποφυγή) για κράτη του μεγέθους της Ελλάδας, αν και πολύ θα ήθελα να αντιγράφαμε την ανοιχτή στάση τους απέναντι στη χορήγηση ιθαγένειας -ενώ στην Ελλάδα μια δυσκίνητη και αναποτελεσματική γραφειοκρατία ταπεινώνει και χαρατσώνει αλλοδαπούς που θέλουν και δικαιούνται να πολιτογραφηθούν, αναζητώντας το παραμικρό πρόσχημα από τα πολλά που προσφέρει ο νέος νόμος της ΝΔ προκειμένου να τους κόψει. Αλλά αυτό είναι μια άλλη συζήτηση.
Προς το παρόν, ας ευχηθούμε χρόνια πολλά στους Λουξεμβούργιους που γιορτάζουν -ακόμα κι αν βρέχει.
