Εδώ και πολλές μέρες, το Ιράν συγκλονίζεται από διαδηλώσεις, που έχουν ως ιδιαίτερο στοιχείο τη συμμετοχή πάρα πολλών γυναικών, οι οποίες διαμαρτύρονται για τους περιορισμούς που επιβάλλει το καθεστώς της Ισλαμικής Δημοκρατίας στη ζωή τους -και πολλές, σε ένδειξη διαμαρτυρίας καίνε τις μαντίλες τους, τα χιτζάμπ τους όπως λέγονται.
Η θρυαλλίδα για το κύμα αυτό των διαδηλώσεων ήταν ο τραγικός θάνατος μιας νέας γυναίκας, της 22χρονης Mahsa Amini. Η Μάσα Αμινί, κουρδικής καταγωγής, συνελήφθη στις 14 Σεπτεμβρίου από την «Αστυνομία Ηθών» του καθεστώτος επειδή φορούσε κατά τρόπο ανάρμοστο το χιτζάμπ της. Αντί όμως να της γίνουν τα προβλεπόμενα μαθήματα «ευπρεπούς συμπεριφοράς» και να αφεθεί ελεύθερη ύστερα από μερικές ώρες, παρέμεινε υπό κράτηση και δυο μέρες αργότερα, στις 16 Σεπτεμβρίου, ανακοινώθηκε ο θάνατός της.
Αμέσως ξέσπασαν οι διαδηλώσεις, αρχικά στη γενέτειρά της και στις κουρδικές περιοχές, αλλά τις επόμενες μέρες σε ολόκληρη τη χώρα, με συνθήματα εναντίον της καταπίεσης των γυναικών (ένα κεντρικό σύνθημα λέγεται ότι είναι το «Γυναίκα, ζωή, ελευθερία») αλλά και φυσικά εναντίον του καθεστώτος. Δεκάδες άνθρωποι έχουν βρει τον θάνατο σε συγκρούσεις με την αστυνομία.
Διαδηλώσεις συμπαράστασης στις γυναίκες του Ιράν γίνονται σε πολλές χώρες του κόσμου, με συμμετοχή εξόριστων Ιρανών -ανάμεσά τους και στην Ελλάδα. Και το θέμα του χιτζάμπ, της ισλαμικής μαντίλας, βρίσκεται στο κέντρο των συζητήσεων.
Κι έτσι, το σημερινό άρθρο είναι αφιερωμένο στη μαντίλα και στις γυναίκες του Ιράν. Θα το δημοσίευα νωρίτερα αλλά ταξίδευα τις προηγούμενες μέρες.
Η μαντίλα συζητιέται επειδή, με την ευκαιρία των διαδηλώσεων στο Ιράν, ακούγεται και πάλι το αίτημα, σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες, να απαγορευτεί η μαντίλα που φορούν αρκετές μουσουλμάνες, όχι μετανάστριες ή τουρίστριες από μουσουλμανικές χώρες, αλλά πολίτισσες χωρών της ΕΕ.
Κατά τη γνώμη μου, η σύνδεση των δύο καταστάσεων είναι άστοχη. Ο αγώνας των γυναικών του Ιράν για απαλλαγή από τους σκοταδιστικούς περιορισμούς που επιβάλλει το ισλαμικό καθεστώς είναι δίκαιος και σωστός και αξίζει κάθε συμπαράσταση. Ωστόσο, το αίτημα για απαγόρευση της μαντίλας στην Ελλάδα ή στη Γαλλία ή στη Γερμανία είναι κατά τη γνωμη μου άδικο, άστοχο, πιθανότατα ισλαμοφοβικό, και θα χειροτερέψει τη ζωή των γυναικών στις αντίστοιχες χώρες.
Στο Ιράν, το καθεστώς απαγορεύει να κυκλοφορούν οι γυναίκες με το κεφάλι ακάλυπτο ή με τη μαντίλα φορεμένη ανάρμοστα, όπως έδειξε η θανάτωση της Μάσα Αμινί. Κάποιοι θέλουν να επιβληθεί στην Ευρώπη στις γυναίκες να κυκλοφορούν με το κεφάλι ακάλυπτο. Όπως δηλαδή οι μουλάδες λένε στις γυναίκες: Εσείς δεν είστε άξιες να αποφασίζετε, θα σας πούμε εμείς τι πρέπει να φοράτε έξω στον δρόμο, έτσι και οι δικοί μας (συνήθως) δεξιοί λένε στις μουσουλμάνες Ευρωπαίες: Εσείς δεν είστε άξιες να αποφασίζετε, θα σας πούμε εμείς τι να φοράτε έξω στον δρόμο και όχι οι άντρες σας ή οι ιμάμηδές σας. Και στη μια και στην άλλη περίπτωση, η γυναίκα θεωρείται κατώτερη και ανάξια για να αποφασίσει.
Πολλοί λένε, και όχι τελείως αβάσιμα: Ωστόσο, η επιλογή της (ας πούμε) Γαλλίδας μουσουλμάνας να φορέσει τη μαντίλα σε δημόσιο χώρο δεν είναι ελεύθερη -δέχεται αφόρητες συχνά πιέσεις από την οικογένειά της και από τον κοινωνικό της περίγυρο, κάποτε και απειλές από ομόθρησκούς της άντρες. Επομένως, η απαγόρευση της μαντιλας σε επιλεγμένους δημόσιους χώρους (ή και γενικά) δίνει στη γυναίκα ένα στήριγμα για να μπορέσει να αντισταθεί στις πιέσεις αυτές.
Είπα ότι η θέση αυτή δεν είναι τελείως αβάσιμη. Ομολογώ μάλιστα ότι πριν από χρόνια κι εγώ αυτό υποστήριζα, όπως και σημαντικό μέρος της γαλλικής αριστεράς. Σταδιακά άλλαξα γνώμη, επειδή είδα ότι στις χώρες της Ευρώπης η ισλαμική μαντίλα είναι, πολύ συχνά, σύμβολο του ανήκειν σε μια θρησκευτική κοινότητα, ότι υπάρχουν πολλές νέες μουσουλμάνες που συμμετέχουν κατά τα άλλα σε κοινωνικούς αγώνες αλλά επιλέγουν να φορούν τη μαντίλα και ότι η τυχόν επιβολή απαγορεύσεων οδηγεί σε περιθωριοποίηση και σε αποκλεισμό των μουσουλμάνων γυναικών.
Για παράδειγμα, όταν απαγορεύτηκε το μπουρκίνι σε κάποιες πλαζ ή πισίνες, το αποτέλεσμα δεν ήταν να έρχονται οι μουσουλμάνες ντυμένες με μπικίνι ή με άλλο ευρωπαϊκό μαγιό, αλλά να σταματήσουν να έρχονται, να στερηθούν την ψυχαγωγία και την άσκηση της κολύμβησης. Το θέμα της αμφίεσης στις πισίνες συζητιέται και πάλι αυτή την περίοδο στη Γαλλία και από την ένταση των αντιδράσεων των συντηρητικών έχω καταλήξει στο σχεδόν ακλόνητο συμπέρασμα ότι δεκάρα δεν δίνουν για να χειραφετηθούν οι μουσουλμάνες, απλώς εκφράζουν τη δική τους δυσανεξία στη διαφορετικότητα -ή ίσως και υπερασπίζονται το δικαίωμα των χριστιανών αντρών να παίρνουν μάτι.
Πιο γενικά, όταν μια γυναίκα ανήκει σε μια κοινότητα περιθωριοποιημένη και καταπιεσμένη και υφίσταται πολλαπλές διακρίσεις από την κοινωνία, όταν η Αϊσέ ξέρει ότι έχει 30% μικρότερες πιθανότητες να προσληφθεί επειδή λέγεται Αϊσέ και όχι Κατρίν ή Σαμπίνε, η επιλογή της μαντίλας, πέρα από τη δήλωση ότι ανήκει στην καταπιεζόμενη κοινότητα, γίνεται και καταγγελία της κοινωνίας που την περιθωριοποιεί.
Κι ακόμα, αν δεχτούμε ότι η επιλογή της μουσουλμάνας να φορέσει μαντίλα δεν είναι πραγματικά ελεύθερη αλλά επηρεάζεται από την οικογένεια, τη θρησκεία, τον κοινωνικό περίγυρο, αυτό τάχα συμβαίνει μόνο με τη μουσουλμάνα που, χωρίς ορατή πίεση, επιλέγει να φορέσει μαντίλα;
Δεν ισχύει για τόσες επιλογές που κάνουμε όλοι μας κάτω από την πίεση του περιγύρου μας (συνάδελφοι, συμμαθητές, γείτονες ιδίως στα μικρά μέρη κτλ.); Είναι ελεύθερη η επιλογή του έφηβου να ακολουθήσει ορισμένα πρότυπα εμφάνισης και συμπεριφοράς; Είναι ελεύθερη η επιλογή του εργαζόμενου ως προς το τι θα φορέσει για να πάει στη δουλειά του; Είναι ελεύθερη η επιλογή του φτωχού να ψηφίσει ένα συντηρητικό κόμμα, έναν πλούσιο για πρόεδρο της δημοκρατίας; Είναι ελεύθερη η επιλογή του εργάτη να μη γραφτεί στο συνδικάτο, να μην κατέβει στην απεργία;
Σε ένα φιλελεύθερο αστικό κράτος, το κράτος δεν επεμβαίνει «για το καλό» του πολίτη. Αλλιώς, δεν θα έπρεπε να επέμβει μόνο για να απελευθερώσει τις ευρωπαίες μουσουλμάνες που «κατά βάθος δεν θέλουν τη μαντίλα αλλά τη φοράνε λόγω κοινωνικών πιέσεων». Πολλοί εργαζόμενοι αναγκάζονται να πηγαίνουν στη δουλειά τους φορώντας γραβάτα οι άντρες ή σουτιέν οι γυναίκες ενώ δεν θα το ήθελαν. Να απαγορευτούν τάχα και οι γραβάτες ή τα σουτιέν ώστε να προστατευτούν τα δικαιώματά τους;
Πού μπορεί και πρέπει να επεμβαίνει το κράτος; Μπορεί και πρεπει να επεμβαίνει, ίσως και αυτεπάγγελτα, όταν διατυπώνονται απειλές, ακόμα περισσότερο όταν διαπράττονται πράξεις βίας ενάντια σε γυναίκες που δεν θέλουν να φορέσουν μαντίλα. Εκεί πρέπει να είναι αμείλικτο και όχι να κάνει τα στραβά μάτια σε αυτόκλητες «αστυνομίες» που εμφανίζονται στις φτωχογειτονιές όπου κατοικούν πολλοί μουσουλμάνοι και επιτηρούν τον νόμο, την τάξη και την ηθική.
Αλλά μέχρι εκεί. Η απαγόρευση της μαντίλας στην Ελλάδα ή στη Γαλλία θα ειναι πράξη ανελεύθερη, όπως ανελεύθερη είναι η επιβολή της μαντίλας στο Ιράν. Oύτε θα αλλάξει σε κάτι την κατάσταση στο Ιράν το να απαγορευτεί η μαντίλα στη Γαλλία -απλώς θα δώσει στους μουσουλμάνους της Ευρώπης ένα παραπάνω κίνητρο για να αισθανθούν απόρριψη από τις ευρωπαϊκές κοινωνίες και μεγαλύτερη οικειότητα για τα αυταρχικά ισλαμικά καθεστώτα.
Και βέβαια, λέμε μόνο για μουσουλμάνους, λησμονώντας ότι και οι άλλες δυο μονοθεϊστικές θρησκείες περιέχουν πλήθος από διακρίσεις σε βάρος των γυναικών, τόσο γενικά όσο και σχετικά με το κάλυμμα της κεφαλής. Ο απόστολος Παύλος, στην επιστολή προς Κορινθίους (στο 11ο κεφάλαιο), γράφει ρητά πως είναι ντροπή για τον άντρα να προσεύχεται με σκεπασμένο το κεφάλι, αλλά για τη γυναίκα είναι ντροπή να προσεύχεται με το κεφάλι ακάλυπτο:
(4) πᾶς ἀνὴρ προσευχόμενος ἢ προφητεύων κατὰ κεφαλῆς ἔχων καταισχύνει τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ· (5) πᾶσα δὲ γυνὴ προσευχομένη ἢ προφητεύουσα ἀκατακαλύπτῳ τῇ κεφαλῇ καταισχύνει τὴν κεφαλὴν αὐτῆς· ἓν γάρ ἐστιν καὶ τὸ αὐτὸ τῇ ἐξυρημένῃ. (6) εἰ γὰρ οὐ κατακαλύπτεται γυνή, καὶ κειράσθω· εἰ δὲ αἰσχρὸν γυναικὶ τὸ κείρασθαι ἢ ξυρᾶσθαι, κατακαλυπτέσθω. (7) ἀνὴρ μὲν γὰρ οὐκ
ὀφείλει κατακαλύπτεσθαι τὴν κεφαλήν, εἰκὼν καὶ δόξα θεοῦ ὑπάρχων· ἡ γυνὴ δὲ δόξα ἀνδρός ἐστιν. (8) οὐ γάρ ἐστιν ἀνὴρ ἐκ γυναικός, ἀλλὰ γυνὴ ἐξ ἀνδρός· (9) καὶ γὰρ οὐκ ἐκτίσθη ἀνὴρ διὰ τὴν γυναῖκα, ἀλλὰ γυνὴ διὰ τὸν ἄνδρα.
Ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός έγραψε ότι δεν είναι σωστό η γυναίκα να εμφανίζεται με το κεφάλι ακάλυπτο, ούτε καλλωπισμένο, μπροστά σε άντρες:
Οὐδὲ γὰρ ἀσκεπέα κεφαλὴν θέμις ἀνδρὶ γυναῖκα φαίνειν, ἢ χρυσῷ σφιγγομένων πλοκάμων (Ούτε κεφάλι ξέσκεπο στον άντρα είναι σωστό η γυναίκα να δείχνει ούτε πλεξούδες με χρυσόνημα δεμένες, μτφρ. Ιγνάτιος Σακαλής).
Σε επόμενες συνόδους της εκκλησίας η υποχρέωση για κάλυψη της κεφαλής θεσμοποιήθηκε. Οπότε, σε ό,τι αφορά το Ισλάμ, ισχύει το «εκεί που είσαι ήμουνα». Άλλωστε, πριν από μερικές δεκαετίες στη χώρα μας, τουλάχιστον στην επαρχία, ήταν σχεδόν υποχρεωτικό το κεφαλομάντιλο για τις γυναίκες από μια ηλικία και πάνω -ή το γυναικείο καπέλο, όπως και το ανδρικό άλλωστε.
Και βέβαια, το 1900, ας πούμε, δεν ήταν θεσμοποιημένη η υποχρέωση κάλυψης της κεφαλής. Αν κάποια έβγαινε ξεσκούφωτη, το πολύ να άκουγε την πρόγκα από τους μάγκες της γειτονιάς ή τα κουτσομπολιά από τις γειτόνισσες. Δεν υπήρχε καμιά αστυνομία ηθών να συλλαμβάνει τις παραβάτριες και να τις φυλακίζει -ή να τις θανατώνει, όπως τη Μάσα στο Ιράν. Η αναφορά σε προηγούμενες δεκαετίες και αιώνες δεν γίνεται για να ξεπλύνει το Ιράν, η καταδίκη του αυταρχισμού και του σκοταδισμού του ιρανικού καθεστώτος είναι απερίφραστη (όπως θα έπρεπε να είναι και η καταδίκη του εξίσου ή μάλλον περισσότερο καταπιεστικού σαουδαραβικού καθεστώτος, που όμως είχε την καλή ιδέα να βρίσκεται από τη σωστή μεριά της ιστορίας).
Είπα πολλά και, κατ’ εξαίρεση ίσως, δεν λεξιλόγησα παρολο που η μαντίλα (και το χιτζάμπ) έχουν μερικά ενδιαφέροντα λεξιλογικά -και ορθογραφικά. Ωστόσο, κάπου στη μέση του άρθρου συνειδητοποίησα ότι δεν μου ήταν εύκολο να διακόψω τον ειρμό με το καθιερωμένο «αλλά εμείς εδώ λεξιλογούμε», οπως συχνά κάνω. Οπότε, ας μεινουν τα λεξιλογικά για επόμενο άρθρο. Περιμένω τα σχόλιά σας.
