Όταν προχτές το βράδυ μαθεύτηκε ο θάνατος του τέως βασιλιά Κωνσταντίνου ήταν πολύ αργά για να γράψω άρθρο, αλλ’ αυτό δεν σημαίνει πως το ιστολόγιο θ’αφήσει αμνημόνευτο τον Τέως. Θα τον νεκρολογήσουμε σήμερα.
Θα μου πείτε, είναι σωστό να γράψουμε για τον θάνατο κάποιου για τον οποίο έχουμε να πούμε κυρίως αρνητικά; Μπορεί η ρήση «ο νεκρός δεδικαίωται» να μη σημαίνει «έχει δικαιωθεί», όπως επιδερμικά το καταλαβαίνουν πολλοί, αλλά πάντως είναι εδραιωμένη η αντίληψη πως δεν κάνει να λες άσχημα για έναν μακαρίτη· aut nihil, aut bene έλεγαν οι αρχαίοι Ρωμαίοι: ή θα πεις καλά ή μη λες τίποτα.
Την καταλαβαίνω αυτή την αντίληψη, αλλά δεν συμφωνώ απόλυτα. Όπως είχαμε γράψει παλιότερα (εκεί θα βρείτε και ανάλυση για το «δεδικαίωται», που ίσως αξίζει να αναπτυχθεί σε ιδιαίτερο άρθρο): «…αν δεν ειπωθούν τα αρνητικά όταν γίνεται ο απολογισμός της ζωής και της προσφοράς κάποιου, τότε δεν θα ειπωθούν ποτέ. Ίσως βέβαια, λόγω της περίστασης, να πρέπει να διατυπωθούν με λεπτότητα, με κάποιο τακτ, αλλά χωρίς εκπτώσεις επί της ουσίας.»
Οπότε, θα γράψω λίγα πράγματα για τον Κωνσταντίνο, τον τέως, ξεκινώντας από κάτι λεξιλογικό. Τέως ή πρώην ήταν ο μακαρίτης;
Όλοι τον λέγαμε «τέως βασιλιά» και «ο τέως», και έτσι τον τιτλοφορεί και το άρθρο μας, έτσι τον αναφέρει και η ειδησεογραφία των ημερών.
Ωστόσο, στην ανακοίνωση της οικογένειας του Κωνσταντίνου, αναφέρεται ως «πρώην βασιλεύς των Ελλήνων».
Είχαμε και παλιότερο άρθρο για την διάκριση ανάμεσα σε «τέως» και «πρώην», που είναι βέβαια αραχνοΰφαντη και δεν τηρείται πάντοτε στην πράξη. Το βέβαιο είναι ότι ο «πρώην» είναι ο ουδέτερος όρος, που δηλώνει απλώς κάποιον που προηγουμένως κατείχε ένα αξίωμα ή είχε μια ιδιότητα. Στα αρχαία ελληνικά, το επίρρ. τέως είχε πολλές και διάφορες σημασίες, π.χ. εν τω μεταξύ, έως μια χρονική στιγμή, έως τώρα.
Σήμερα, σύμφωνα με τον Μπαμπινιώτη, όταν χρησιμοποιείται ως επίθετο σημαίνει «τελευταίος, πρόσφατος, μέχρι πριν από λίγο» ενώ σύμφωνα με το ΛΚΝ σημαίνει «που ήταν αμέσως πριν από τον σημερινό ή που είναι ο τελευταίος της σειράς». Στο Χρηστικό βλέπουμε ότι το επίρρ. τέως σημαίνει «μέχρι πριν από λίγο καιρό», ενώ στο ΜΗΛΝΕΓ το επίθετο «τέως» σημαίνει «που σε αμέσως προηγούμενο χρόνο είχε κάποιο αξίωμα ή ιδιότητα»
Δεδομένου ότι ο Κωνσταντίνος ήταν βασιλιάς πριν από μισό περίπου αιώνα και όχι «μέχρι πρότινος», μάλλον είναι «πρώην» με τον ορισμό του Μπαμπινιώτη, του ΜΗΛΝΕΓ και του Χρηστικού, αλλά «τέως» με τον ορισμό του ΛΚΝ.
Βέβαια, πρόκειται για μια διάκριση μάλλον φτιαχτή, που δεν τηρείται στην πράξη (σπάνια λέμε «ο/η τέως σύζυγός μου» ούτε διακρίνουμε τον/την τέως από τις/τους πρώην συζύγους αν έχουμε παντρευτεί πολλές φορές) ενώ και ο Μπαμπινιώτης και το ΜΗΛΝΕΓ καταγράφουν ότι όταν λέμε «ο τέως» εννοούμε «τον τελευταίο βασιλέα των Ελλήνων». Σίγουρο επίσης είναι πως υπήρξε «έκπτωτος».
Ο Κωνσταντίνος είχε την ατυχία, αν θέλετε, να ανεβεί σχετικά νέος και άπειρος στον θρόνο (αν και υποτίθεται ότι η εκπαίδευση και ανατροφή των διαδόχων αυτήν ακριβώς την προετοιμασία έχει ως σκοπό) αλλά ακριβώς επειδή ήταν νέος είχε τη συμπάθεια μεγάλου τμήματος του λαού, πιθανότατα της πλειοψηφίας. Τη συμπάθεια αυτή γρήγορα τη σπατάλησε όταν έπαιξε άθλιο ρόλο στα Ιουλιανά, όπου πάντως υπήρξε «αποτελεσματικός», με την έννοια ότι κατάφερε να ανατρέψει την εκλεγμένη κυβέρνηση, αλλά και αργότερα, όταν δέχτηκε να ορκίσει τη χούντα (το αστείο είναι ότι ο ίδιος ετοίμαζε πραξικόπημα στρατηγών, αλλά τον πρόλαβαν οι συνταγματαρχαίοι). Αυτή η στήριξη στη χούντα ήταν μοιραία -κι όταν μερικούς μήνες αργότερα θέλησε να αντιδράσει, το οπερετικό και κακοσχεδιασμένο κίνημά του δεν βρήκε καμιά απήχηση. Έτσι, μετά την πτώση της χούντας, το δημοψήφισμα της 8ης Δεκεμβρίου 1974 έδωσε συντριπτική νίκη στην αβασίλευτη δημοκρατία και έκλεισε οριστικά το πολιτειακό ζήτημα. Όπως έγραψε φίλος του ιστολογίου, στον Κωνσταντίνο ταιριάζει απόλυτα η βιβλική ρήση «εμετρήθης, εζυγίσθης και ευρέθης ελλιπής».
(Σε αντιδιαστολή, ο γαμπρός του Κωνσταντίνου, ο Χουάν Κάρλος της Ισπανίας, παρόλο που έκανε όλα τα στραβοπατήματα που μπορεί να κάνει εστεμμένος, κέρδισε την κοινή γνώμη όταν έδειξε θάρρος στο πραξικόπημα του 1981 -βέβαια τότε ήταν 43 χρονών, πολύ μεγαλύτερος από τον Κοκό).
Έγραψα «τον Κοκό» επίτηδες, για να θυμίσω αυτό το μειωτικό προσωνύμιο με το οποίο αναφέρονταν πάρα πολλοί στον Τέως. Δεν ήταν το χαϊδευτικό με το οποίο τον φώναζε η Φρειδερίκη και ο Παύλος. Για τους οικείους του, μικρός, ήταν ο «Τίνος», όπως φώναζαν και τον παππού του (πληροφορία που την έχω πάρει από τον παλιό μας φίλο τον Αλφρέδο). Είπε κάποιος ότι το Ποντίκι επινόησε και διέδωσε το παρωνύμιο Κοκός -μπορεί και να ισχύει.
Με αφορμή τον θάνατο του Τέως, ο φίλος μας ο ΚΑΒ θυμήθηκε ένα βαρναλικό επίγραμμα:
Όταν πεθαίνει βασιλιάς, μη χαίρεσαι λαουτζίκο,
μη λες πως θα ’ν’ καλύτερος ο νυν από τον τέως,
πως θα ’ναι το λυκόπουλο καλύτερο απ’ το λύκο.
Τότε μονάχα να χαρείς: αν θα ’ναι ο τελευταίος.
Το επίγραμμα αυτό το θυμόμουν κι εγώ, και θα το βρείτε σε πολλά σημεία στο Διαδίκτυο.
Ωστόσο, στη συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του Βάρναλη, που υπάρχει και ονλάιν στην Ανεμόσκαλα, το ποίημα δίνεται σε αρκετά διαφορετική μορφή:
Ο ΚΑΛΥΤΕΡΟΣ
Άμα πεθάνει ο αφέντης σου, μη χαίρεσαι, λαουτζίκο,
και λες θα ’ναι καλύτερος ο γιος απ’ τον μπαμπά του,
πως θα ’ναι το λυκόπουλο καλύτερο απ’ το λύκο.
Ένας μονάχα είναι καλός, ο τελευταίος του πάτου.
Σ’ αυτή τη μορφή, περιλαμβάνεται στη συλλογή «Ελεύθερος κόσμος», που κυκλοφόρησε πρώτη φορά το 1965. Στην συγκεντρωτική (αλλά όχι πλήρη) έκδοση των ποιημάτων του Βάρναλη, αυτήν τη μορφή θα βρείτε.
Από πού προέκυψε η πρώτη μορφή, η τόσο διαδεδομένη; Δεν έχω απάντηση, θα το ερευνήσω. Επειδή όμως είναι γνωστό πως ο Βάρναλης δούλευε και ξαναδούλευε τους στίχους του, και επειδή η συλλογή Ελεύθερος κόσμος κυκλοφόρησε τρεις φορές, με προσθήκες και αλλαγές, δεν αποκλείεται η βερσιόν που αρχίζει με «Όταν πεθαίνει βασιλιάς…» να υπήρχε σε μια προγενέστερη έκδοση. Μόνο αν βρεθούν οι διαδοχικές εκδόσεις θα ξεδιαλύνει το μυστήριο.
Με την ευκαιρία, να συνεχίσω ποιητικά και να βάλω και μια καβαφική παρωδία, που την είχε γράψει ο παππούς μου, ο Άχθος Αρούρης, τις μέρες του δημοψηφίσματος του 1974. Παρωδεί το καβαφικό ποίημα «Οροφέρνης«.
ΟΡΟΦΕΡΝΗΣ ο Βούς
(του Καβάφη μίμηση)
Αυτός που εις το δεκάδραχμον επάνω
μοιάζει σαν να χαμογελά το πρόσωπό του
το έμορφο κουτό του πρόσωπο
αυτός είναι ο Κωνσταντίνος Χαζοπαύλου
Παιδί εις την σχολήν των Αναβρύτων
απ’ το μεγάλο πατρικό παλάτι
που τον εστείλανε να μαθητεύσει
ήρχετο σ’ όλα πρώτος. Ας κοτούσαν
να μην τον φέρουν πρώτον οι δασκάλοι.
Κι αργότερα σαν πέθανεν ο Παύλος
κι αυτόνε τον εκάμαν Βασιλέα
στην βασιλείαν χύθηκεν επάνω,
για να μαζέψει αρπακτικά χρυσό κι ασήμι.
Κι εις τα κελεύσματα υπείκοντας της C I A
έδιωξε τον Πρωθυπουργόν κάποιαν ημέρα
κι εδέχθη τους Συνταγματάρχας και τη Χούντα.
Όσο για μέριμνα του τόπου για διοίκηση
ούτε ήξερε τί γένονταν τριγύρω του.
Μια μέρα ωστόσο την πολλήν αργία του
συλλογισμοί ασυνήθιστοι διακόψαν
Θυμήθηκε που απ’ τή μητέρα του τη Φρειδερίκη
κι απ’ τόν χαζόν πατέρα του τον Παύλο
κι αυτός βαστούσε απ’ την κορόνα των Γλυξβούργων
και βασιλέας πως ήτανε σχεδόν.
Για λίγο βγήκε από την αδράνεια την συνήθη
κι’ ανίκανα και μισοζαλισμένος
κάτι εζήτησε να ραδιουργήσει
κάτι να κάμει, κάτι να σχεδιάσει
κι απέτυχεν οικτρά κι εξουθενώθη
Οι Συνταγματάρχες άναυλα τον στείλαν
μαζί με την φαμίλια του στη Ρώμη
να ξεκοκαλίζει τον λουφέ του και να οκνεύει.
Το τέλος του δε γράφτηκεν ακόμη
μα θα γραφεί μέσα σε λίγες μέρες.
Κι η ιστορία του τόπου θα το περάσει
και, με το δίκιο της, τέτοιο ασήμαντο
πράγμα δε θα καταδεχθεί να το σημειώσει.
Αχθος Αρούρης
Και πράγματι, το τέλος γράφτηκε τον Δεκέμβριο του 1974. Για να είμαστε δίκαιοι, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι ο Κωνσταντίνος δεν προσπάθησε να ξαναπάρει τον θρόνο του. Ξαναήρθε βέβαια στην επικαιρότητα το 1988 με το unfair του Κων. Μητσοτάκη, ο οποίος επέτρεψε, όταν έγινε πρωθυπουργός, στον Τέως να βγάλει λαθραία από το Τατόι σημαντικό τμήμα της κινητής βασιλικής περιουσίας και ψήφισε ευνοϊκή ρύθμιση για τον διακανονισμό της υπόλοιπης περιουσίας, την οποία αργότερα ακύρωσε η τελευταία κυβέρνηση Παπανδρέου, με αποτέλεσμα να προσφύγει ο Κωνσταντίνος στο ΕΔΔΑ και να δικαιωθεί και τελικά να εισπράξει, το 2003 πια, αποζημίωση 13 εκατομ. ευρώ. Από τότε, δεν μας ενόχλησε, παρόλο που ζούσε πια στην Ελλάδα.
Το δίκαιο είναι επίσης να επαινέσουμε την κυβέρνηση, που αρνήθηκε την κηδεία με τιμές αρχηγού κράτους -προφανώς εκτιμώντας ότι αν το έκανε θα έχανε μάλλον ψήφους παρά θα κέρδιζε. Βέβαια, έκανε δεκτά τα άλλα αιτήματα της οικογένειας του μακαρίτη, για τον τόπο ταφής και τη Μητρόπολη.
Τέλος πάντων, αφού ο Κωνσταντίνος θα είναι ο τελευταίος, με τον ορισμό του βαρναλικού επιγράμματος ήταν καλός βασιλιάς. Ας είναι ελαφρύ το αττικό χώμα.
