Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε προχτές στο ηλεπεριοδικό 2020mag. Όπως θα ξέρετε, στο ηλεπεριοδικό αυτό δημοσιεύω άρθρα με Λέξεις της επικαιρότητας -σαν εκείνα που δημοσίευα κάθε μήνα στα Ενθέματα της Αυγής. Εδώ μπορείτε να βρείτε όλα μου αυτά τα άρθρα, 20 ως τώρα. Το θέμα είναι φυσικά τεράστιο, και για τα λεξιλογικά του λαού και των παραγώγων του μπορούσε να γραφτεί βιβλίο -σκεφτείτε μόνο την έννοια του λαϊκού, για να μην πάμε στον λαϊκισμό που σκόπιμα τον άφησα για χωριστό άρθρο. Οπότε, δεν επιδιώκω πληρότητα. Η εικονογράφηση είναι του περιοδικού.
Λαός, λέξη που ενοχλεί
Στη συζήτηση που έγινε πριν από μερικές μέρες στη Βουλή, ο πρωθυπουργός, σε μια ενδιαφέρουσα αποστροφή του λόγου του, είπε:
«στο επίκεντρο όλων των δράσεων μας είναι ο πολίτης, όχι γενικά και αόριστα ο λαός, η λέξη που χρησιμοποιούν συχνά όσοι θέλουν να θολώνουν την κατεύθυνση των επιλογών τους, αλλά κάθε Ελληνίδα και κάθε Έλληνας, ως ξεχωριστές προσωπικότητες και πιο συγκεκριμένα η μεσαία τάξη και πρωτίστως οι πιο ευάλωτοι συμπολίτες μας».
Θα λεξιλογήσουμε λοιπόν στο σημερινό μας σημείωμα για τη λέξη αυτή, που φαίνεται να ενοχλεί τον πρωθυπουργό.
Η λέξη «λαός» είναι αρχαία, πανάρχαιη, αφού εμφανίζεται όχι μόνο στον Όμηρο αλλά και σε μυκηναϊκές επιγραφές -όπου και το αξίωμα rawaketa = λαFαγέτας, μάλλον στρατιωτικός αρχηγός· όπως διαβάζω στο ετυμολογικό του Chantraine, που πρόσφατα κυκλοφόρησε μεταφρασμένο στα ελληνικά σε μια μνημειώδη έκδοση, η λέξη «λαός» πρέπει αρχικά να ήταν συλλογικός όρος και να δήλωνε τους απλούς στρατιώτες, σε αντιδιαστολή με τους αρχηγούς (κάποτε μάλιστα και τους πεζικάριους σε αντιδιαστολή προς τους ιππείς), τους υπηκόους, σε αντιδιαστολή προς τους ηγέτες, τους απλούς ανθρώπους, το συναθροισμένο πλήθος.
Στον Όμηρο βρίσκουμε και τη λέξη σε πληθυντικό, π.χ. λαοί αγροιώται (Λ676: των χωριανών το πλήθος, στη μετάφραση του Πάλλη) ενώ πρέπει να σημειώσουμε τόσο τον ιωνικό τύπο ληός, όσο και τον αττικό τύπο λεώς (π.χ. «ο γεωργικός λεώς» στον Αριστοφάνη -δηλαδή οι γεωργοί). Στην αρχαία Αθήνα, η τυποποιημένη φράση του κήρυκα πριν αρχίσει μια δημόσια ανακοίνωση ήταν «ἀκούετε λεῴ», σαν το «ακούσατε, ακούσατε» του τελάλη στα νεότερα χρόνια. Και βέβαια, ο αττικός τύπος έχει επιβιώσει τόσο στη λεωφόρο (η λέξη υπήρχε από την αρχαϊκή εποχή) όσο και στο νεότερο «λεωφορείο».
Στα μεσαιωνικά χρόνια να σημειώσουμε τον κυπριακό τύπο «ο λας, οι λας» π.χ. «δει πάντες οι λας να έχουν μάρτυρας κατά τον νόμον» στις Ασίζες, ή «λας των αρμάτων» οι οπλίτες στον Μαχαιρά. Ακόμα, στον Ερωτόκριτο βρίσκω τον στίχο «Και μέσα στο χοντρό λαόν πολλή βαβούρα εγίνη», οπότε αυτή η έκφραση, που τη συνήθιζε ο αείμνηστος Μίκης Θεοδωράκης, είναι παλιά.
Διότι στη σημερινή γλώσσα η λέξη «λαός» έχει μια δισημία· από τη μια, σημαίνει το σύνολο των κατοίκων μιας χώρας, του πληθυσμού ενός κράτους, κι έτσι λέμε «ο ελληνικός λαός, ο τουρκικός λαός» ή «διάγγελμα του πρωθυπουργού προς τον λαό», ή ακόμα και τον πληθυσμό ευρύτερων περιοχών π.χ. «οι λαοί της Αφρικής». Από την άλλη όμως, η λέξη σημαίνει το τμήμα του πληθυσμού, των πολιτών, που δεν μετέχει στη διεύθυνση της κοινωνίας και την άσκηση της εξουσίας όπως αυτή εκφράζεται μέσα από το κράτος, τους θεσμούς και τους μηχανισμούς του, κι έτσι λέμε π.χ. ότι η κυβέρνηση δεν μπόρεσε να πραγματοποιήσει όσα υποσχέθηκε στον λαό, ενώ επίσης η λέξη σημαίνει τις κοινωνικές τάξεις χαμηλού εισοδήματος (αν και σε μεγάλο βαθμό αυτές οι δυο κατηγορίες ταυτίζονται), π.χ. «ο λαός πεινάει ενώ οι πλούσιοι γίνονται πλουσιότεροι».
Κι έτσι, όταν είναι ανάγκη να προσδιορίσουμε σε ποια σημασία της λέξης αναφέρόμαστε μπορούμε να διευκρινίσουμε: ο απλός λαός, ο πολύς λαός. Καμιά φορά, μάλλον υποτιμητικά, ο λαουτζίκος, ένα σπάνιο υποκοριστικό επίθημα. Κάποτε, πάλι υποτιμητικά, για να αναφερθούμε στον λαό λέμε «το πόπολο», δάνειο από τα ιταλικά που ανάγεται στο λατινικό populus, αντίστοιχο του δικού μας «λαός».
Να σημειώσουμε εδώ και το επίθετο «λαϊκός», όχι της κλασικής αρχαιότητας αλλά μεταγενέστερο, που βέβαια αναφέρεται στον λαό, αλλά έχει πάρει και την εκκλησιαστική σημασία «μη κληρικός». Ίσως εκπλαγείτε αν σας πω ότι το αγγλ. layman, που σημαίνει όχι μόνο τον μη κληρικό αλλά και κατ’ επέκταση τον μη ειδήμονα, ανάγεται, μέσω λατινικών, στο «λαϊκός»!
Στην πολιτική ορολογία, είναι αλήθεια ότι η αριστερά χρησιμοποιεί περισσότερο τις αναφορές στον λαό, ιδίως με τη σημασία των κατώτερων τάξεων, πάντως σαν κάτι ευρύτερο από την εργατική τάξη, κάτι που το βρίσκουμε π.χ. στις Λαϊκές Δημοκρατίες του υπαρκτού σοσιαλισμού ή στις ονομασίες διαφόρων σχημάτων που πρόσκεινται στο ΚΚΕ. Από την άλλη, να μη λησμονούμε ότι ιστορικά το Λαϊκό Κόμμα κάθε άλλο παρά αριστερό ήταν, αλλά αποτέλεσε την κύρια δύναμη της μοναρχικής, αντιβενιζελικής και αντικομμουνιστικής δεξιάς στον μεσοπόλεμο και στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια -άλλωστε και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, το κόμμα της ευρωπαϊκής δεξιάς λέγεται Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα. Και ενώ πράγματι οι αριστεροί διανοούμενοι και καλλιτέχνες ύμνησαν (έως και αγιογράφησαν) τον λαό, υπήρξαν και εξαιρέσεις, όπως του Κώστα Βάρναλη τουλάχιστον, ο οποίος σατίρισε ανελέητα τον «καλό» λαό που «φρόνιμα και ταχτικά, πάω μ’ εκείνον που νικά».
Όσο για τον πρωθυπουργό μας, η τοποθέτησή του μού θύμισε τη Μάργκαρετ Θάτσερ, που έλεγε ότι δεν υπάρχει κοινωνία αλλά μόνο μεμονωμένοι άνδρες και γυναίκες· έτσι κι ο Κυριάκος Μητσοτάκης δεν έχει στο επίκεντρο της πολιτικής του τον λαό αλλά «κάθε Ελληνίδα και Έλληνα και ειδικά τη μεσαία τάξη». Και ενώ είναι κατανοητό ότι, από καταγωγή, ανατροφή, οικονομική επιφάνεια και ιδιοσυγκρασία, ο πρωθυπουργός μας βρίσκεται έτη φωτός μακριά από τον λαό, καλό θα είναι να ρίξει μια ματιά στο πρώτο άρθρο του Συντάγματος, όπου θα δει ότι «θεμέλιο του πολιτεύματος είναι η λαϊκή κυριαρχία» και «όλες οι εξουσίες πηγάζουν από το Λαό».
