Παρά τη ραστώνη, το ιστολόγιο επιμένει καλοκαιρινά, αν και το σημερινό άρθρο δεν είναι ακριβώς καινούργιο -πιο πολύ, είναι ανάπτυξη ενός κομματιού από παλιότερο άρθρο, στο οποίο είχαμε εξετάσει τέσσερις-πέντε καλοκαιρινές, θαλασσινές λέξεις. Σήμερα θα σταθούμε σε μία από αυτές, στη λέξη «γιαλός».
Σε αντίθεση με λέξεις όπως παραλία, ακροθαλασσιά, ακρογιάλι, περιγιάλι (όπως και τη λέξη «πλαζ», που σημαίνει την ειδικά διαμορφωμένη παραλία), η λέξη «γιαλός» είναι δίσημη. Όπως θα δείτε σε όλα τα λεξικά, μπορεί να σημαίνει τόσο το τμήμα της ξηράς πλάι στη θάλασσα, όσο και τα ρηχά νερά, το τμήμα της θάλασσας κατά μήκος της ξηράς, κι έτσι η εντολή «πήγαινε γιαλό-γιαλό» μπορεί να δοθεί και σε βαρκάρη και σε πεζοπόρο. Θα το δούμε πιο αναλυτικά παρακάτω, αφού πούμε για την ετυμολογία.
Ο γιαλός είναι ο αρχαίος αιγιαλός, που μάλλον προήλθε από συναρπαγή της φράσης «εν αιγί αλός», αφού οι αρχαίοι τα μεγάλα κύματα τα λέγανε αίγες, κατσίκες, απ’ όπου πιθανώς και το Αιγαίο. Ο αιγιαλός είναι αρχαία λέξη, ομηρική, ή μάλλον ακόμα παλιότερη αφου υπάρχει και στα μυκηναϊκά της γραμμικής Β. Από τα αρχαια κείμενα συνάγω ότι ο αιγιαλός σήμαινε κυρίως την παραλία, την ακροθαλασσιά, ξηρά δηλαδή κι όχι θάλασσα -αλλά μπορεί να πέφτω έξω. Στους Σφήκες του Αριστοφάνη ο Ξανθίας μιλάει για τον δικομανή αφέντη του, που φοβόταν μήπως του λείψουν τα βότσαλα που χρησιμοποιούσαν για τη δικαστική ψήφο και λέει: ψήφων δὲ δείσας μὴ δεηθείη ποτέ, ἵν᾽ ἔχοι δικάζειν, αἰγιαλὸν ἔνδον τρέφει. Δηλαδή: Από το φόβο μην του λείψουν ψήφοι, στο σπίτι του φυλάει γιαλό χαλίκια, για να ᾽χει και να ρίχνει μες στις κάλπες, στη μεταφραση του Θρασ. Σταύρου. Αλλά οι αρχαίοι είχαν και την παροιμία «αιγιαλώ λαλείς» δηλ. μιλάς στο βρόντο, που πιο πολύ ταιριάζει σε θάλασσα.
Τέλος πάντων, ο αιγιαλός έγινε «γιαλός» με αποβολή του άτονου αρκτικού φωνήματος, και ταυτόχρονα έπαθε συνίζηση και προφέρεται δισύλλαβος. Ο τύπος «γιαλός» είναι βυζαντινός. Στο TLG η παλαιότερη ασφαλής χρονολόγηση είναι στον Λίβιστρο και Ροδάμνη (13-14 αι.) «εις γιαλόν εξέβημεν, εις θάλασσαν και βράχη», αν και το ΙΛΝΕ έχει βυζαντινό χειρόγραφο «υπάγει τον γιαλόν γιαλόν» με χρονολόγηση 1159.
Με τη σημασία της παραλίας, της ξηράς πλάι στη θάλασσα, βρίσκουμε τον γιαλό σε πολλά τοπωνύμια, Πλατύς Γιαλός, Μακρύς Γιαλός, Μέγα Γιαλός, Πέρα Γιαλός, Άσπρος Γιαλός και τα συναφή. Εδώ ο γιαλός είναι συνώνυμος με το ακρογιάλι και με το περιγιάλι (ή περγιάλι), το οποίο περιγιάλι ο Σεφέρης το ήθελε να είναι κρυφό και άσπρο σαν περιστέρι, και είναι πράγματι κρυφό αφού δεν ετυμολογείται από το «περί» όπως δείχνει σε μια πρώτη ματιά, αλλά από το «παραγιάλι < παραιγιάλειος».
Να συμπληρώσουμε το ημιστίχιο του τίτλου: «Κάτω στο γιαλό, κάτω στο περιγιάλι / πλέναν Χιώτισες, πλέναν παπαδοπούλες» αλλά ήταν και η νερατζούλα η φουντωτή. Το δεύτερο σκέλος ποικίλλει, π.χ. «…. / κόρην α-, κόρην αγαπώ» (ξανθή και μαυρομάτα, το σπάνιο ιδανικό, αλλά δώδεκα χρονώ κι ο ήλιος δεν την είδε) ή «…. / εχορεύανε σαρανταδυό κοπέλες».
Με τη σημασία των ρηχών νερών κοντά στην ξηρά έχουμε τις κάμποσες φράσεις:
«Κάνε το καλό και ρίξτο στο γιαλό», για την οποία βρίσκω ότι υπάρχει και στα τουρκικά, και μάλιστα σε πλατειασμό:
İyilik et denize at, balık bilmezse Halik bilir (Κάνε το καλό και ρίξτο στη θάλασσα / αν δεν το ξέρει το ψάρι, το ξέρει ο Δημιουργός -τουρκομαθείς, ελέγξτε).
«Ή στραβός είναι ο γιαλός ή στραβά αρμενίζουμε», που τη λέμε ειρωνικά όταν φταίμε για κάτι αλλά αφήνουμε και το περιθώριο, δήθεν, να φταίει η αντικειμενική κατάσταση (ήταν βαρύς ο στίβος, τα αγριογούρουνα είχαν φάει βρομιές κτλ.)
«Ψάρια μέσα στο γιαλό / όσα θέλεις σου πουλώ» για αβέβαιες υποσχέσεις
«Τον έφερε γιαλό γιαλό», δηλ. τον έπεισε επιτέλους, με τα πολλά τον κατάφερε.
Στο ΛΚΝ δεν βρίσκω καμιά λέξη με πρώτο συνθετικό τον γιαλό. Στο ΜΗΛΝΕΓ βρίσκω μία μόνο, το «γιαλόξυλο» (δηλαδή το ξύλο που το ξεβράζει η θάλασσα). Εικάζω ότι βασικός λόγος συμπερίληψης είναι ότι αυτός ήταν ο τίτλος ενός άγνωστου διηγήματος του Παπαδιαμάντη που τυχαία το βρήκε ο Βασίλειος Τωμαδάκης πριν από καμιά δεκαπενταριά χρόνια.
Αντίθετα, στο ΙΛΝΕ, το Ιστορικό Λεξικό της Νέας Ελληνικής, υπάρχει λόχος ολόκληρος από λέξεις με πρώτο συνθετικό τον γιαλό ή από παράγωγα του γιαλού. Τις παραθέτω για να πάρετε μια γεύση του πόσο αλλάζει η γλώσσα και του ότι λεξιπενία δεν είναι να μην ξέρεις τι θα πει «απροσδιόνυσος»:
γιάλα, η
γιαλάκα, η
γιαλάκι
γιαλάκρι
γιαλάς, ο: ο μπάτης
γιαλαστοιβή, το Κιχώριον το ακανθώδες
γιαλαστοιβιά
γιαλοστοιβάδα
γιάλεμα (η παρά τον αιγιαλόν αλίευσις οστρέων κτλ.)
γιαλεύω
γιαλίσιος
γιαλιά
γιαλιάζω
γιαλιάστρα, είδος μέδουσας
γιαλικάρης
γιαλικό (περιληπτικά τα φαγώσιμα στρείδια κτλ.)
γιαλινάγκαθο
γιαλινεύω
γιαλινό (βλ. γιαλικό)
γιαλινοκουρούνα
γιαλισινός
γιάλισμα (αγρόκτημα παραθαλάσσιο)
γιαλίτης (ο κάτοικος των παραλίων / είδος μικρού ψαριού)
γιαλίτικος
γιαλιτόδιχτο
γιαλιώτης (κάτοικος παράλιου τόπου)
γιαλόβολα (βότσαλα)
γιαλοδρομίζω
γιαλοδρόμος
γιαλοκόπι
γιαλοκόπος
γιαλοκοπώ (καταγίνομαι σε εργασίες της θάλασσας / ψαρεύω οστρακόδερμα παραθαλασσίως)
γιαλομάνα (ο λίαν επιτήδειος στο ψάρεμα αυτό)
γιαλομούνα (η Ακαλήφη η κοινή)
γιαλομουνάρα (μεγεθυντικό, μαμά μη διαβάζεις)
γιαλομουνέλι
γιαλομούνι
γιαλόνι
γιαλόξυλο
γιαλοπάγι (ψυχρά θαλασσία αύρα)
γιαλοπαπαρούνα (το φυτό Γλαύκιον το ξανθόν)
γιαλόπαπια (ο φαλακροκόρακας)
γιαλοπερίγιαλο
γιαλοπετεινός (ο τσαλαπετεινός)
γιαλοπίκρα
γιαλοπούλι
γιαλόπουτσος (ο Ολοθούριος ο ψώλος, για τον οποίο έχουμε γράψει)
γιαλοσερίδα (βλ. γιαλαστοιβή)
γιαλότερα (πλησιέστερα στον γιαλό)
γιαλοτόπι
γιαλοτρίφυλλο
γιαλοτσιμέτα (τρυφερός βλαστός φυτού)
γιαλού, η (μέρος ιστιοφόρου)
γιαλουδάκι
γιαλούδι
γιαλούσης (ο κάτοικος των παραλίων)
γιαλοφάγι
γιαλόχειλο
γιαλοχόρταρο
γιαλόχορτο
γιαλόψητο (ψάρι που το ψήνεις στην παραλία μόλις το ψαρεύεις)
γιαλόψωλος (βλ. γιαλόπουτσος)
γιαλώνω (πλησιάζω στον γιαλό)
γιαλώτης (βλ. γιαλιώτης)
Ούτε λίγο ούτε πολύ, 64 λήμματα. Βέβαια, πολλά είναι παραλλαγές άλλων, αλλά και πάλι…
Όμως, ακόμα και η λέξη «γιαλός» καθαυτή, μου φαίνεται κάπως παρωχημένη σήμερα. Τη χρησιμοποιείτε εσείς, ενεργητικά εννοω, πέρα από τις παροιμίες που αναφέραμε;
Αλλά και το περιγιάλι μου φαίνεται πως λίγο χρησιμοποιείται σήμερα. Συμφωνείτε;
Και κλείνω με ένα εύκολο κουίζ. Ποιος Γιαλός είναι στη φωτογραφία του άρθρου;
