Πριν από ένα μήνα και κάτι, ένας φίλος μού έστειλε λινκ προς ένα άρθρο, ζητώντας μου να σχολιάσω. Τις μέρες εκείνες ταξίδευα, οπότε το κράτησα στα υπόψη. Χτες το θυμήθηκα, οπότε το σημερινό άρθρο.
Το άρθρο έχει τίτλο «Ο «θάνατος» του ελληνικού ερωτηματικού» και υπογράφεται από τον δημοσιογράφο Λευτέρη Θεοδωρακόπουλο. Μετά την ανάπτυξη του θέματος από τον αρθρογράφο, την οποία και θα παραθέσω, ακολουθούν οι γνώμες κάποιων ειδικών, που μπορείτε να τις διαβάσετε.
Γράφει ο αρθρογράφος:
Στα social media η πλειονότητα των χρηστών όταν θέλει να απευθύνει ερώτηση χρησιμοποιεί το λατινικό σύμβολο «?» και όχι την άνω τελεία και το κόμμα «;».
Αυτό φαίνεται να ξεπετάχτηκε από τις οθόνες και το συναντάμε σε πινακίδες καταστημάτων, σε καταλόγους που διανέμονται να χρησιμοποιείται το «?».
Αυτό που τρομάζει δε είναι ότι το συναντάμε σε εφημερίδες ή ακόμη και στους τίτλους των ζωντανών εκπομπών.
Στο Newsbomb.gr θέτουμε το θέμα καθότι το θεωρούμε ιδιαιτέρως σοβαρό. Το να κακοποιούμε από μόνοι μας τη γλώσσα μας, είναι τάση αυτοκτονική για το DNA μας.
Ειδικοί παραθέτουν την δική τους άποψη για το φαινόμενο που αθόρυβα «σβήνει» το ελληνικό ερωτηματικό από την καθημερινότητα μας.
Άλλωστε οι λέξεις φέρουν εννοιολογικό περιεχόμενο και, ειδικά στην περίπτωση της ελληνικής γλώσσας, δεν αποτελούν μόνον απότοκο σκέψεων και ειρμών αλλά προάγουν την διανόηση όσο τις ομιλείς. Είναι η μοναδική γλώσσα στον κόσμο που ερμηνευτικά αναλύεται ακόμη και σε βαθμό συλλαβής. Ο άνθρωπος διαθέτει ασφαλώς πολλούς τρόπους ή, πιο σωστά, μεθόδους έκφρασης. Ο γλωσσικός τρόπος είναι ο πλέον ολοκληρωμένος και το ερωτηματικό ως σημείο στίξης αποτελεί έναν σημαντικότατο άξονα στην απόδοση της ελληνικής γλώσσας καθώς μεταφέρει τόνους μουσικότητας, απορίας κ.α.
Ακολουθούν οι απόψεις των ειδικών…
Ο αρθρογράφος κάνει μια σωστή διαπίστωση, ότι η χρήση του ελληνικού ερωτηματικού [;] έχει υποχωρήσει, καταρχάς στο Διαδίκτυο αλλά και, σε μικρότερο βαθμό, στην τηλεόραση και στις εφημερίδες και ότι στη θέση του χρησιμοποιείται το λατινικό ερωτηματικό [?].
Ωστόσο, η σωστή αυτή διαπίστωση ακολουθείται από απίθανους, αστήρικτους, αντιεπιστημονικούς ισχυρισμούς και εντυπωσιακά λογικά άλματα. Για παράδειγμα, το ότι η χρήση του λατινικού ερωτηματικού είναι «κακοποίηση της γλώσσας μας» είναι ήδη ένα αυθαίρετο συμπέρασμα που το προβάλλει ο αρθρογράφος χωρίς να το τεκμηριώνει -αλλά το άλμα της αυθαιρεσίας αρχίζει να διεκδικεί ολυμπιακό μετάλλιο όταν μας λέει ότι αυτό είναι τάση «αυτοκτονική για το DNA μας». Μάλλον εκτός από το ελληνικό ερωτηματικό απειλείται επίσης η κατεξοχήν ελληνική αρετή του μέτρου.
Και αυτό δεν είναι παρά η αρχή. Ακολουθεί μια παράγραφος παρμένη κατευθείαν από τα ιερά βιβλία της ελληναράδικης παραγλωσσολογίας, ας πούμε με την ελληνική γλώσσα που είναι «η μοναδική στον κόσμο που ερμηνευτικά αναλύεται ακόμα και σε βαθμό συλλαβής». Αναρωτιέμαι τι έχει στο μυαλό του ο αρθρογράφος όταν γράφει μια τέτοια σαπουνόφουσκα, τι θα μας έλεγε αν του ζητούσαμε να μας δώσει ένα παράδειγμα. Υποθέτω ότι θα μας έλεγε ότι π.χ. η λέξη «γεωμετρία» προέρχεται από το «γη» και το «μετρώ», δηλαδή απλώς την ετυμολογική διαφάνεια. Το ίδιο ισχύει και για τον ισχυρισμό ότι οι λέξεις (ειδικά της ελληνικής, μάλιστα) προάγουν τη διανόηση όταν τις ομιλείς.
Τέλος, ενώ πράγματι το ερωτηματικό είναι σημαντικό σημείο στίξης, «καθώς μεταφέρει τόνους μουσικότητας, απορίας κτλ.», ο αρθρογράφος δεν μας εξηγεί για ποιο λόγο δεν μεταφέρονται οι ίδιοι τόνοι αν αντί του ; χρησιμοποιηθεί το ?
Και οι τέσσερις ειδικοί (ομολογώ πως δεν τους γνώριζα) που εκφράζουν τη γνώμη τους μετά την εισήγηση του αρθρογράφου πλειοδοτούν σε θρήνους για την παρακμή της γλώσσας, την υποτιθέμενη λεξιπενία, την κατάργηση του πολυτονικού, τα γκρίκλις, τις δάνειες λέξεις, όλο το ρεπερτόριο δηλαδή της παραγλωσσολογίας. Δεν θα σχολιάσω σήμερα τις απόψεις αυτές, που τις έχουμε άλλωστε επανειλημμένα συζητήσει στο ιστολόγιο, αλλά θα ξεχωρίσω την πρώτη παράγραφο της τοποθέτησης του συγγραφέα Πέτρου Κασιμάτη:
Το ελληνικό ερωτηματικό κατάντησε ένας εθνικός λυγμός. Εκεί που ήταν το σύμβολο της αμφισβήτησης. Το θεμελιώδες ερώτημα. Το κόμμα με την τελεία σαν κορώνα από πάνω του. Ήταν και είναι το σύμβολο της απορίας. Της καχυποψίας, αν θέλετε. Σίγουρα της αμφισβήτησης. Της δίψας για γνώση. Το απαραίτητο εργαλείο της τέχνης της εκμαίευσης -μιας τεχνικής που ανέδειξε ο Σωκράτης και την υπερύψωσε σε τέχνη.
Και πάλι, ο κ. Κασιμάτης μοιάζει να πιστεύει ότι μόνο το συγκεκριμένο σύμβολο ; [το κόμμα με την τελεία σαν κορόνα από πάνω του] μπορεί να εκφράσει απορία, καχυποψία, αμφισβήτηση, δίψα για γνώση και ότι το ? δεν μεταφέρει αυτές τις αποχρώσεις.
Αλλά, το πιο σημαντικό: όταν ο Σωκράτης ανέδειξε και «υπερύψωσε σε τέχνη» την εκμαίευση, δεν υπήρχε το σύμβολο του ερωτηματικού, το κόμμα με την τελεία από πάνω του! Ο Σωκράτης βέβαια δεν άφησε τίποτα γραμμένο, αλλά όταν ο Πλάτωνας έγραφε «τι τηνικάδε αφίξαι, ω Κρίτων;» δεν έβαζε κόμμα με τελεία σαν κορόνα από πάνω του στο τέλος της πρότασης. Για την ακρίβεια δεν έγραφε τίποτε, ενώ φυσικά τις λέξεις τις έγραφε ενωμένες.
Ερωτηματικό, ως σημείο στίξης, δεν υπάρχει ούτε στα ελληνικά ούτε στα λατινικά της αρχαιότητας. Ούτε στην κλασική εποχή, ούτε στους μεγάλους γραμματικούς της ελληνιστικής εποχής. Αυτοί πράγματι εισηγήθηκαν πολλά σημεία στίξης (κυρίως για να ξεχωρίζουν τις λέξεις που ήταν ενωμένες) αλλά όχι το ερωτηματικό.
Το ερωτηματικό ήρθε πολύ αργότερα, τόσο στα ελληνικά όσο και στα λατινικά. Πότε; Τον 8ο αιώνα μ.Χ., θα βρείτε στη Βικιπαίδεια ή στο ενδιαφέρον άρθρο του φίλου μας Nίκου Νικολάου. Πηγή της χρονολόγησης αυτής είναι το βιβλίο του Έντουαρντ Τόμσον An Introduction to Greek and Latin Palaiography,. Μπορείτε να το βρείτε ονλάιν, είναι πολύ ενδιαφέρον, παρόλο που τα έχει τα χρονάκια του (εκδόθηκε το 1912) αλλά η αλήθεια είναι πως ο συγγραφέας είναι ιδιαίτερα λακωνικός για το ερωτηματικό. Για το ελληνικό λέει, απλώς, στη σελ. 60, The mark of interrogation also first appears about the eighth or the ninth century.
Είμαι σχεδόν βέβαιος πως θα υπάρχουν ελληνικές πηγές που γράφουν περισσότερα για την ιστορία του ερωτηματικού, κι ελπίζω πως στα σχόλιά σας θα αναφέρετε κάτι. Εγώ πάντως συζήτησα με έναν καλό φίλο που ξέρει από βυζαντινές επιγραφές, ο οποίος μου είπε ότι σε επιγραφές πχ του 13ου αιώνα υπάρχουν ερωτήσεις (σπανίως βέβαια) χωρίς να σημειώνεται ερωτηματικό. Δηλαδή δεν επικράτησε αμέσως το νέο σημείο στίξης.
Πάντως, για να γυρίσουμε στους θρήνους για τον «θάνατο» του ελληνικού ερωτηματικού, και μόνο η διαπίστωση πως η απουσία του δεν εμπόδισε τους αρχαίους μας προγόνους να γράψουν τα αθάνατα έργα τους, μας δείχνει ότι τίποτα δεν θα πάθουμε, ούτε εμείς ούτε η γλώσσα, αν σιγά σιγά αντικατασταθεί από το λατινικό.
Είναι βέβαια αλήθεια ότι υπάρχει τάση αντικατάστασης του ελληνικού ερωτηματικού από το λατινικό. Πόσο εκτεταμένη είναι αυτή η τάση, δεν μπορώ να το πω. Προσωπικά, χρησιμοποιώ σχεδόν πάντοτε (ή πάντοτε) το ελληνικό ερωτηματικό, ακόμα και όταν γράφω από το κινητό.
Το κοινό του ιστολογίου δεν είναι αντιπροσωπευτικό δείγμα ίσως, αλλά από περιέργεια μέτρησα τα σχόλια ενός πρόσφατου μεζεδοάρθρου μας και το σκορ ήταν 56 ελληνικά ερωτηματικά και 2 λατινικά (το ένα σε παράθεμα από το Τουίτερ). Είπα όμως ότι δεν είμαστε αντιπροσωπευτικό δείγμα. Δεν αμφιβάλλω ότι οι νεότεροι θα χρησιμοποιούν πολύ περισσότερο το ?, μεταξύ άλλων και για τεχνικούς λόγους.
Διότι βέβαια σε πολλά πληκτρολόγια κινητών συσκευών το σύμβολο του λατινικού ερωτηματικού είναι πιο εύκολα προσπελάσιμο από το σύμβολο του ελληνικού ερωτηματικού, παρά το γεγονός ότι το σύμβολο ; υπάρχει και στο σύστημα συμβόλων στίξης του λατινικού αλφαβήτου, όπου όπως ξέρετε έχει τη θέση της άνω τελείας.
Θα υπάρχουν κι άλλοι λόγοι για τη χρήση του λατινικού ερωτηματικού. Κάποιος μου έλεγε ότι είναι πιο ευδιάκριτο από το ελληνικό. Περιμένω στα σχόλιά σας να μου πείτε, αν χρησιμοποιείτε λατινικό ερωτηματικό, εννοώ όταν γράφετε με το ελληνικό αλφάβητο, για ποιο λόγο το προτιμάτε.
Πάντως, αν κάποιοι ανησυχούν για τα σημεία στίξης, θα περίμενα να έχουν αντιδράσει για την εξαφάνιση όχι του ερωτηματικού, αλλά της άνω τελείας. Διοτι η άνω τελεία (που την είχαν οι αλεξανδρινοί γραμματικοί) πραγματικά απειλείται με εξαφάνιση χωρίς να αντικατασταθεί από κάτι άλλο. Και η εξαφάνισή της αυτή δεν οφείλεται μόνο στο ότι οι χρήστες της ελληνικής τη βρίσκουν περιττή (διότι ασφαλώς υπάρχει και αυτή η τάση), αλλά και στο ότι θέλει πολύ κόπο να χρησιμοποιήσεις άνω τελεία σε επεξεργαστές κειμένου, ενώ σε κινητές συσκευές μπορεί να είναι και εντελώς αδύνατο.
Το βλέπω και στον εαυτό μου. Όταν γράφω στο Word, έχω ένα μάκρο που μου βγάζει πολύ εύκολα την άνω τελεία, κι έτσι στα βιβλία μου τη χρησιμοποιώ αρκετά. Όταν όμως γράφω στον μπράουζερ, π.χ. αυτά εδώ τα άρθρα, όπου για να βάλω άνω τελεία πρέπει να κάνω κόπο (insert symbol κτλ.), τότε δεν τη χρησιμοποιώ παρά μόνο σε έκτακτες περιστάσεις. Και βέβαια στο κινητό δεν τη χρησιμοποιώ καθόλου.
Βέβαια, και στα αγγλικά που τεχνικό πρόβλημα δεν υπάρχει, η χρήση της άνω τελείας (δηλαδή του semicolon, ; ) στη βρετανική λογοτεχνία έχει υποχωρήσει κατά 25% τις τελευταίες δεκαετίες. Οι Αμερικανοί έτσι κι αλλιώς δεν την πολυσυμπαθούσαν από παλιά.
Όμως στην άνω τελεία ίσως αφιερώσουμε άλλο άρθρο. Όσο για το ερωτηματικό, θα ήθελα να μου απαντούσατε, στα σχόλιά σας, αν χρησιμοποιείτε το λατινικό ερωτηματικό, και για ποιο λόγο, όπως και σε ποιο μέσο.
