Εμμανουήλ και Αικατερίνη
Τα παραμύθια που δεν είναι παραμύθια
μυθιστόρημα
Ρέα Γαλανάκη
εκδόσεις Καστανιώτη
η πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό Fractal
στη στήλη ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΜΕ 500 ΛΕΞΕΙΣ
ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΜΕ 500 ΛΕΞΕΙΣ: Μια πατρίδα όλο πρόσωπα • Fractal (fractalart.gr)
Μια πατρίδα όλο πρόσωπα
Ιδού, λοιπόν, μια στιγμή ενηλικίωσης μέσα στην ήδη ενήλικη ζωή μου. Με αυτά τα λόγια η Ρέα Γαλανάκη, στο πρόσφατο βιβλίο της (διστάζω να το ονομάσω μόνο μυθιστόρημα), παρουσιάζει την αφετηρία μιας από τις πολλές «ενηλικιώσεις» που εισχωρούν δικαιωματικά μέσα στην ήδη ενήλικη και ώριμη, όπως νομίζουμε, ζωή. Ήταν τότε που ένιωσε ότι πρέπει να επιστρέψει πίσω στον χρόνο για να ανακαλύψει, στην ουσία για πρώτη φορά, την καταγωγή της, τα πρόσωπα που γνώρισε αλλά και αυτά που έφτασαν σ’ αυτήν ως συμπυκνωμένη, «δανεική» συνείδηση. Είναι, πράγματι, όπως λέει γνωστοί άγνωστοι οι γονείς μας, πολύ περισσότερο μάλιστα οι γονείς των γονιών μας; Πόσο συμφιλιωνόμαστε με την ιδέα πως είχαν μια ολόκληρη ζωή πριν εμείς προστεθούμε στην εικόνα του βίου τους; Αλλά, και πόσο εμείς επηρεάσαμε από κει και πέρα τις επιλογές τους; Πρόκειται για ένα ιδιάζον φορτίο, από το οποίο δεν μπορείς να απαλλαγείς. Μπορείς, όμως, να το γνωρίσεις καλύτερα στις πραγματικές του διαστάσεις, να πάρεις από αυτό τα οφέλη ή να διώξεις τις ενοχές που συχνά φέρεις μέσα σου εξαιτίας του. Μα και πόσο επώδυνη είναι κατόπιν η εναπόθεση στη γραφή όλων αυτών που θα προκύψουν ως ένα συμπέρασμα ζωής.
Διαβάζοντας το Εμμανουήλ και Αικατερίνη, κατανοείς τον υπότιτλο: Τα παραμύθια που δεν είναι παραμύθια. Αναπόφευκτη η μυθοπλασία για να καλύψει όσα η μνήμη άφησε κενά, όσα ποτέ δεν αποτελούσαν μέρος προσωπικής μνήμης (ενσωματώνονται εδώ μνήμες από τρεις γενιές, με αφηγήσεις φιλτραρισμένες από τη συνείδηση συγγενών ή μέσα από παλιές φωτογραφίες) ή όσα πρέπει να επινοηθούν, προκειμένου να αντέχεις να αντιμετωπίσεις κατά πρόσωπο αυτή την ίδια τη γραφή. Η Γαλανάκη, ανασκάπτει το παρελθόν και φέρνει στο φως την αληθινή «πατρίδα», όχι μόνο τον τόπο που γνώρισε αλλά και τους τόπους που έφεραν μέσα τους οι προγονοί της. Τι θα ήταν, όμως, οι τόποι χωρίς τα πρόσωπα; Πατρίδα, πάνω απ’ όλα θα αντιληφθεί ότι είναι τα πρόσωπα που συνιστούν τον χώρο, ένα πλαίσιο μορφών μέσα στο οποίο η ίδια διαμορφώθηκε ως προσωπικότητα. Ανακαλύπτοντας το εν πολλοίς άγνωστο πρόσωπο των γονιών και των παππούδων της, δεν γίνεται να μην έρθουν στην επιφάνεια δικά της στοιχεία, ομολογημένα ή όχι, που συνδέονται άρρηκτα με δεσμούς αίματος με τις προηγούμενες γενιές.
Μισές ή ολόκληρες αλήθειες αλλά και αφηγήσεις που τόσο μοιάζουν με παραμύθια, έχοντας στη στόφα τους τον παραμυθητικό τρόπο της παρηγοριάς. Όσο περισσότερο σπρώχνει τον χρόνο προς τα πίσω, εμβόλιμες αφηγήσεις θα αποκτούν ξανά φωνή φέροντας μέσα τους κάτι από μια χαμένη πλέον ζωή. Ισχυρές γυναικείες προσωπικότητες που διεκδικούσαν το δικαίωμά τους στον λόγο μέσα σε μια σκληροτράχηλη, ανδροκρατούμενη Κρήτη με τις ιδιομορφίες της, αλλά και πρόσωπα δεμένα με τη γη που στη συνείδησή τους είχαν διαμορφώσει την οπισθοδρομική άποψη για την καλλιέργεια του πνεύματος, τις σπουδές, ή ακόμη την ενασχόληση με τα πολιτικά πράγματα, πολύ περισσότερο αν αφορούσαν ένα κορίτσι της οικογένειας. Η Γαλανάκη έπρεπε από νωρίς να κάνει την προσωπική της εξέγερση. Οι τότε διενέξεις με την οικογένειά της εξομαλύνονται τώρα, καθώς οι μορφές των προσώπων με τις ιδέες τους και τα όρια της εποχής τους προσεγγίζονται μέσω της γραφής (ιαματική η δράση της) και κατανοούνται, ή ακόμη και συγχωρούνται. Ιστορίες έρωτα και ιστορίες της βίας του πολέμου ανοίγουν το τοπίο τους για να κάνουν πιο προσιτή μια εποχή με πολλά σκοτεινά σημεία μέσα στον χρόνο.
Σωστά στον τίτλο του βιβλίου η Γαλανάκη προβάλλει τα δύο καθοριστικά πρόσωπα, τους γονείς της, τον ωτορινολαρυγγολόγο Εμμανουήλ Γαλανάκη από το Αρκαλοχώρι και τη μικροβιολόγο Αικατερίνη Παπαματθαιάκη από την Άνω Βιάννο, τις πιο κοντινές ρίζες της, την αρχή της μακρόχρονης επώδυνης έρευνας, που την οδήγησε πίσω τρεις γενιές για να βρει μια «πατρίδα» από πρόσωπα και να γνωρίσει καλύτερα τον εαυτό της. Όπως λέει η ίδια: Στο κάτω κάτω οι γονείς είναι ένας μόνο από τους πολλούς καθρέφτες της αυτογνωσίας μας, ίσως ο πιο σκληρός αλλά και τρυφερός καθρέφτης. Η τρυφερότητα στην προσέγγιση των προσώπων είναι μία από τις παραμέτρους αυτής της σημαντικής γραφής.
Αποσπάσματα
Έτσι κι αλλιώς η λεγόμενη πατρίδα γίνεται κι αυτή σιγά σιγά ένα παλίμψηστο, όπου κάτω από την επιφάνεια του παρόντος αναδεύονται στρώσεις παλιότερων τόπων, προσώπων, αισθημάτων, γεγονότων που μας ανήκουν χωρίς να είναι αποκλειστικά δικά μας βιώματα. Και προφανώς ο τόπος του παρόντος κυριαρχεί πάντα πάνω σε όλους τους μυθικούς τόπους της ζωής μας, όπως το πρόσωπό μας φέρει στοιχεία από τα πρόσωπα των προγόνων του, κυριαρχώντας όμως με τη δική του ιδιοπροσωπία πάνω στις χαμένες τους μορφές. (σ. 157).
Τα πολύ προσωπικά γραπτά μας μοιάζουν, μπορώ να ισχυριστώ, με μια βεντάλια που ανοιγοκλείνει ακατάπαυστα, με οδύνη ή με ευχαρίστηση, με σπουδή ή με αδιαφορία. Την κρατάμε άλλοτε με το χέρι της καρδιάς κι άλλοτε με το χέρι της γραφίδας. Φανερώνει, ανασυνθέτει, παραλείπει, κρύβει, μεταμφιέζει, κατανοεί, μα αδυνατεί να διαγράψει ακόμη και μέσα από τα παραμύθια που δεν είναι παραμύθια. Τα οποία διασκορπίζουν το ασημένιο φως τους πάνω στα νυχτερινά πελάγη, κι αυτό το μυστηριώδες φως συνομιλεί κάθε φορά κι αλλιώς με την ψυχή μας.
Γράφω λοιπόν με «λέξεις χειροποίητες», αντί να κεντώ, να υφαίνω, υπαρκτή και ανύπαρκτη μαζί. (σ. 170).
