Σήμερα, 8 Νοεμβρίου, γιορτάζει πολύς κόσμος. Γράφω για «αγγελικές γιορτές» επειδή η επίσημη ονομασία της σημερινής χριστιανικής γιορτής είναι «Σύναξις των Αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ και των λοιπών Ασωμάτων και Ουράνιων Αγγελικών Ταγμάτων».
Γιορτάζουν λοιπόν οι Άγγελοι και οι Αρχάγγελοι κι έτσι η σημερινή γιορτή είναι μια από τις πιο πολυώνυμες του εορτολογίου, και μάλιστα γιορτάζουν (και) ονόματα μεγάλης συχνότητας -το λέω επειδή πολλές μέρες του χρόνου βλέπουμε να γιορτάζουν πεντέξι ή και περισσότεροι άγιοι, αλλά με ονόματα πολύ μικρής συχνότητας. Στο ιστολόγιο συνηθίζουμε τα άρθρα τα αφιερωμένα σε κάποιο όνομα. Ως τώρα, το πλήθος των ονομάτων που γιορτάζουν σήμερα με έκανε να διστάζω να γράψω, οπως είχα αναγνωρίσει πρόσφατα σε άλλο «ονομαστικό» άρθρο, κατάφερα όμως να ξεπεράσω τον δισταγμό.
Ποιοι γιορτάζουν σήμερα; Η Αγγελική και ο Άγγελος βέβαια, αλλά και ο Μιχάλης (και η σπανιότερη Μικαέλα), ο Γαβριήλ (και η Γαβριέλα), ο Ραφαήλ (και η Ραφαέλα), ο Σεραφείμ, ο Σταμάτης και η Σταματία, ο Ταξιάρχης, αλλά και ο Στράτης στη Μυτιλήνη (και όποιος λέγεται Στρατηγός ή Στρατηγούλα).
Πολύς κόσμος, αν και δεν είναι εξίσου συχνά όλα τα ονόματα αυτά. Με βάση μια κατάταξη συχνότητας που υπάρχει, η Αγγελική είναι το 16ο συχνότερο γυναικείο όνομα ενώ ο Άγγελος το 31ο αντρικό, ο Μιχάλης το 11ο αντρικό, ο Σταμάτης 51ος και η Σταματία 58η, ο Γαβριήλ 103ος, ο Σεραφείμ 77ος, ο Ταξιάρχης 130ός και τα άλλα ονόματα κάτω από τη θέση 150 της ανδρικής ή της γυναικείας κατάταξης.
Η λέξη «άγγελος» είναι αρχαία, ομηρική μάλιστα. Στην Ιλιάδα διαβάζουμε: Τρωσὶν δ᾽ ἄγγελος ἦλθε ποδήνεμος ὠκέα Ἶρις – στους Τρώες ήρθε αγγελιοφόρος η ανεμοπόδαρη γρήγορη Ίρις. Στον επόμενο στίχο υπάρχει και η «αγγελίη», το μήνυμα που έφερνε η Ίρις. Αγγελιοφόρος λοιπόν (ή αγγελιαφόρος, δεν θα μαλώσουμε) ήταν η αρχική σημασία της λέξης. Από τη μετάφραση των Εβδομήκοντα, δηλαδή πριν από τον χριστιανισμό, η λέξη παίρνει και τη σημασία των αγγελιοφόρων του Θεού και κατ’ επέκταση των αόρατων πνευματικών όντων που υπηρετούν τον Θεό: και ιδού κλίμαξ εστηριγμένη εν τη γη … και οι άγγελοι του Θεού ανέβαινον και κατέβαινον επ’ αυτής. Στον χριστιανισμό η λέξη απέκτησε μεγάλη συχνότητα και από τα ελληνικά πέρασε στα λατινικά και από εκεί στις νεότερες γλώσσες (angel, ange, Engel κτλ.) με διάφορες μεταφορικές και επεκτεταμένες σημασίες.
Ίσως άλλη φορά να αφιερώσουμε ειδικό άρθρο στη λέξη άγγελος, αλλά σήμερα μας ενδιαφέρει το όνομα, κι επειδή έχουμε κι άλλα ονόματα να αναλύσουμε θα σταματήσω εδώ.
Tόσο ο Άγγελος όσο και η Αγγελική έχουν αντίστοιχα σε άλλες γλώσσες -η Αγγελική περισσότερο, αφού η Angela/Άντζελα ήταν παλιότερα από τα συχνότερα αμερικάνικα γυναικεία ονόματα, ενώ το Angelo είναι συχνό στην Ιταλία. Ο Άγγελος λέγεται και Αγγελής, η Αγγελική όμως έχει πλήθος από υποκοριστικά και χαϊδευτικά: Αγγέλα, Αγγελίνα, Άντζελα, Άντζη, Γκέλη, Κική (όπως η μητέρα μου) καθώς και το πασπαρτού Κούλα. Και κάποια ιδιωματικά, Κίκω, Γκέλω, Γκίκω. Με τους αγγέλους σαν ουσιαστικό έχουμε διάφορες φράσεις και παροιμίες, που θα κρατηθούν για άλλο άρθρο. Να θυμίσω πάντως την Αγγελική, μαρκησία των αγγέλων, το πρώτο από μια σειρά μυθιστορημάτων με ηρωίδα την Αγγελική, που ήταν μπεστσέλερ όταν ήμουν μικρός, και που έβλεπα συγγραφέα τους τον Σερζάν Γκολόν και τώρα μαθαίνω πως ήταν αντρόγυνο, η Αν Γκολόν και ο Σερζ Γκολόν.
Ο Μιχάλης, πάλι, έχει ετυμολογία εβραϊκή, καθώς το Μιχαήλ αποτελεί μεταφορά στα ελληνικά του εβραϊκού Mikhaél, που είναι όνομα θεοφορικό και σημαίνει «Ποιος σαν τον Έλ;» [τον Θεό], είναι δηλαδή ρητορική ερώτηση και θα ήταν ασέβεια να απαντήσετε «Αυτός. 1-0». Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ, που είναι στην παράδοσή μας συνδεδεμένος με τον επικείμενο θάνατο κάποιου, τιμάται από όλες τις χριστιανικές εκκλησίες (ενώ αναγνωρίζεται και στο Ισλάμ), κι έτσι το όνομα Μιχαήλ και τα αντίστοιχά του σε άλλες γλώσσες είναι δημοφιλή παγκοσμίως. Στις αγγλοσαξονικές χώρες, το Michael, Mike κτλ. ήταν κατά περιόδους το συχνότερο, μάλιστα στις ΗΠΑ είναι το συχνότερο αντρικό όνομα του 20ού αιώνα και αυτή τη στιγμή υπολογίζονται κάπου 3,8 εκατ. Michael στις ΗΠΑ. Είναι επίσης όνομα συχνό και στις σλαβικές χώρες (έβδομο στη Ρωσία) αλλά και στις ρωμανικές (π.χ. 14ο στην Ισπανία το Μιγκέλ) ή στις σκανδιναβικές.
To γαλλικό Μισέλ έχει περάσει και στα ελληνικά σε κάποιο βαθμό. Υπάρχουν και ενδιαφέροντα τοπωνύμια με το όνομα, όπως η γειτονιά και το μπουλβάρ Σεν Μισέλ στο Παρίσι (μπουλμίς παλιότερα το έλεγαν χαϊδευτικά) ή το τουριστικότατο Μον Σεν Μισέλ της φωτογραφίας. Υπάρχει και η παραλλαγή St.Mihiel στα γαλλικά, που είναι μια μικρή πόλη στη Λωραίνη, πάνω στον Μεύση, που βρέθηκε στην πρώτη γραμμή στον μεγάλο πόλεμο -το λέω επειδή κι έχω πάει.
Στα ελληνικά έχουμε τους τύπους Μιχαήλ, Μιχαήλης, Μιχάλης, Μιχαλιός, Μίχαλος, Μίχος, Μιχελής, Μίκης (αν και σπάνια θα βρεθεί άλλος μετά τον μέγιστο Μίκη Θεοδωράκη), Μικές, και το πασπαρτού Λάκης. Κάποια από αυτά σήμερα μόνο ως επώνυμα εμφανίζονται -υπάρχει επίσης το επώνυμο Μιχάλης, κυρίως σε περιοχές της Αττικοβοιωτίας με αρβανίτικη επιρροή.
Εκτός από τον Μιχάλη έχουμε και τη Μιχαλού, που ήταν η σύζυγος του Μιχάλη, τον καιρό που οι γυναίκες δημοσίως δεν είχαν δικό τους όνομα και που μας έχει κληροδοτήσει την έκφραση «Χρωστάει στη Μιχαλού», η οποία παλιότερα σήμαινε «Δεν είναι καλά στα μυαλά του» ενώ τώρα σημαίνει επίσης (ή και κυρίως) «χρωστάει στους πάντες». Για την προέλευση της έκφρασης έχουμε γράψει κατ΄επανάληψη (τελευταία φορά εδώ) οπότε δεν θα πούμε περισσότερα, μόνον ότι στα βουλγάρικα αλλά και στη Θράκη «Μιχάλης» ήταν ο αλαφρόμυαλος. Να σημειώσουμε και την ψευτοαραβική φράση «χάλι το χαλί Μιχάλη μου».
Αρχάγγελος είναι και ο Γαβριήλ. Αυτός μετέφερε στην παρθένο Μαρία το άγγελμα της γέννησης του Χριστού. Επίσης, θα φυσήξει τη σάλπιγγα για να αναγγείλει την Ημέρα της Κρίσης. Ετυμολογείται επίσης από τα εβραϊκά, «ο Θεός είναι η ισχύς μου».
Σαν όνομα είναι σπάνιο στα ελληνικά, αλλά πολύ και πλατιά διαδεδομένο σε άλλες γλώσσες -και τα αντίστοιχά του δεν είναι πάντα ευδιάκριτα, π.χ. στα ουγγρικά το αντίστοιχο όνομα είναι Gabor. Ο Γαβριήλ αναγνωρίζεται και από το Κοράνι, με το όνομα Τζιμπρίλ -ο Σισέ λοιπόν ήταν Γαβρήλος αλλά όχι βέβαια γάβρος. Εκτός από Γαβρήλος άλλη μορφή του ονόματος είναι το Γαβράς, που τώρα μόνο ως επώνυμο επιβιώνει. Σπανιότερη ακόμα η Γαβριέλα, που ήταν το καλλιτεχνικό όνομα διάσημης εταίρας της Αθήνας του 20ού αιώνα.
Και ο Ραφαήλ είναι αρχάγγελος, επίσης εβραϊκής ετυμολογίας -«ο Θεός έχει θεραπεύσει», σημαίνει. Στα ελληνικά πολύ σπάνιο, διεθνώς συχνότερο, τόσο το ανδρικό -Ραφαέλ Ναδάλ- όσο και το γυναικείο -Ραφαέλα Καρά, αλλά βέβαια ένας είναι διεθνώς ο Ραφαήλ, ο ζωγράφος, που μάλιστα μάς έχει δώσει και τον όρο προραφαηλίτες, ή ίσως προρραφαηλίτες, που εννοεί αφενός τους Ιταλούς ζωγράφους πριν από τον Ραφαήλ, και αφετέρου μια κίνηση Βρετανών ζωγράφων του 19ου αιώνα, που συνειδητά ακολούθησε την τεχνοτροπία των Ιταλών ζωγράφων του Κουατροτσέντο. Κορυφαία μορφή του κινήματος αυτού, ο Ντάντε Γκαμπριελ Ροσέτι, όνομα καταπληκτικό.
Ο Σταμάτης είναι μεσαιωνικό κύριο όνομα, Σταμάτιος επίσημα. Είναι ευχετικό όνομα, το έδιναν το παιδί αν ένα ή περισσότερα παιδιά είχαν πεθάνει βρέφη, για να σταματήσει η θνησιγονία -ή ίσως, αν η οικογένεια ήταν πολύτεκνη, να σταματήσει γενικά η τεκνογονία (μετά βρέθηκαν πιο αποτελεσματικές μέθοδοι). Και η Σταματία, βέβαια, για να σταματήσει η θηλυγονία, να μη γεννιούνται άλλα κορίτσια. Ο Σταμάτης δεν έχει αντίστοιχα σε άλλες γλώσσες. Έχουμε διάφορες μορφές όπως Στάμος, Σταμούλης, Σταμέλος, Σταματέλος (και Ματέλος) και Σταμάτα, Ματώ, Σταματίνα, Ματίνα, Ματούλα κτλ.
Ο Σταμάτης είναι το όνομα που έχει δοθεί στη φιγούρα και στο κόκκινο φανάρι στους φωτεινούς σηματοδότες της τροχαίας, που δηλώνει τη στάση. Το πράσινο, βέβαια, είναι ο Γρηγόρης.
Το όνομα Σεραφείμ είναι μεσαιωνικό, και προέρχεται από το ελληνιστικό «σεραφείμ»/σεραφίμ/σεραφίν, «τάγμα αγγέλων», από το εβραϊκό σεραφίμ, πληθ. του σαράφ, που ανάγεται σε ρήμα με σημασία «καίω, φλέγω». Τα σεραφείμ είναι άγγελοι με 6 φτερούγες, που πλαισιώνουν τον θρόνο του Θεού. Συνήθως αναφέρονται μαζί με τα χερουβείμ, αν και αυτά δεν έχουν δώσει όνομα, εκτός αν είναι σπανιότατο, μόνο επώνυμο. Το όνομα Σεραφείμ αρχικά χρησιμοποιήθηκε ως όνομα κληρικών ή μοναχών και μετά πέρασε, όσο πέρασε, στον ευρύτερο πληθυσμό.
Ο Ταξιάρχης είναι επίσης νεότερο όνομα, που έχει την αρχή του στο αρχαίο «ταξιάρχης», παράλληλος τύπος του «ταξίαρχος» με τη στρατιωτική του σημασία, και εμφανίστηκε ως προσωνύμιο των αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ, γι’ αυτό και γιορτάζει σήμερα. Μόνο τον Ταξιάρχη Φούντα ξέρω, τον ποδοσφαιριστή.
Θα μπορούσα να γράψω πολύ περισσότερα για τα παραπάνω ονόματα, αλλά αφήνω να συμπληρώσετε με τα σχόλιά σας.
Πολλές και πολλοί γιορτάζουν σήμερα, και στο ιστολόγιο, όπως ο καλός μας φίλος ο Άγγελος, ο υπερατλαντικός Μιχάλης Νικολάου και άλλες κι άλλοι που ξεχνάω, αλλά εγώ ξεχωρίζω ένα όνομα από τη γιορτή, αφού έχω Αγγελική μητέρα, γυναίκα και κόρη. Να κλείσω λοιπόν με ένα τραγούδι για Αγγελική, ή έστω για Άντζι.
